Podsumowanie "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Przeczytać do końca Podsumowaniem tych wszystkich problemów i refleksji wynikających z książki niech będzie wypowiedź rosyjskiego krytyka literackiego, Jewgienija Jewtuszenki. „Zdążyć przed Panem Bogiem” drukowane było w Związku Radzieckim w odcinkach. Już po ukazaniu się ostatniej części w taki oto sposób skomentował temat Jewtuszenko: „Halina Krall to wielka rzeźbiarka, która z dymu komór gazowych ulepiła żywych ludzi. Tą książką można ludzi sprawdzać. Jeżeli kogoś przy lekturze nie przeszyje dreszcz, jeżeli coś nie ściśnie go w gardle, jeżeli nie ogarnie go wstyd, że ludzkość mogła czegoś takiego dokonać, jest to człowiek nieuleczalnie chory na straszną antyludzką chorobę: obojętność. Jest jednak jeszcze i druga kategoria ludzi, liczna niestety, to ci, którzy tej książki nie doczytają do końca. Nie dlatego, żeby ich nudziła, ale dlatego, że wyda im się zbyt straszna. Dlatego, że nie chcą cierpieć z powodu cudzego cierpienia. Cierpieć dyskomfortu współprzeżywania. Boję się tych, którzy boją się współczuć. To oni właśnie stworzyli obozy koncentracyjne przez to, że nie chcieli ich dostrzec. Nie chcieli widzieć drutów kolczastych, nie chcieli znać strasznego świata, w którym umierająca z głodu i obłąkania żydowska matka odgryzła kęs ciała swego zmarłego dziecka. Świata, w którym skazańcy z warszawskiego getta ważyli średnio 30-40 kilogramów, a ich paznokcie przypominały szpony. Po co, u diabła, jakieś metafory, kiedy zmraża krew w żyłach zwykły, beznamiętny zapis: »Ala zdjęta pantofle i poszła przez pole minowe boso, myślała; jeśli pójdzie po minach boso, nie wybuchną.« Albo gorzki wyrzut pod adresem prezesa Judenratu warszawskiego getta, Adama Czerniakowa, który popełnił samobójstwo: »Mamy do niego pretensję tylko o jedno — dlaczego rozporządził się swoją śmiercią, jak gdyby to była jego prywatna sprawa?« Nie wszyscy jednak się poddawali. Niektórzy znajdowali ostatnie szczęście w tym, żeby przytulić się do siebie i razem umrzeć. Niektórzy zaś odnajdowali w sobie siły, żeby w osłabłe dłonie chwycić broń. Walka z bronią w ręku była, żeby posłużyć się słowami pełnymi gorzkiej ironii – »cudowną, komfortową walką«. Każda dodatkowa łyżeczka życia była bezcenna, a i tą łyżeczką umiano się dzielić. Bohater książki, przypominając karykaturalne widowisko, kiedy to rechocący ze śmiechu antysemici pastwili się nad zapędzonym na beczkę Żydem, strzygąc go – kończy swoją opowieść tak oto: »Najważniejsze – nie dać się wepchnąć na beczkę«. Straszniejsze od samobójstwa jest pragnienie poniżonego doszczętnie człowieka, żeby »nie mieć twarzy«. Ale tylko wiedza o tym, co to brak serca – prowadzi do poznania ludzkich serc. Tragiczne doświadczenie codziennych widoków śmierci najbliższych doprowadziło Edelmana do ryzykownych prób uratowania ludzkich istnień na stole operacyjnym. Czytając tę książką, po raz pierwszy zastanowiłem się, dlaczego tylu jest lekarzy Żydów: geny prześladowania przemieszały się z genami uzdrawiania. Obozy zagłady były pierwszymi bezatomowymi Hiro¬szimami. Dopóki jednak żyją tacy ludzie jak Hanna Krall, którzy nie pozwalają nam zapomnieć ani jednej historycznej przewiny ludzkości, jest nadzieja, że ludzkość uniknie zarówno fizycznej, jak i duchowej samozagłady.”