Oświecenie w Europie a Polsce

Racjonalizm To podstawowy prąd umysłowy oświecenia, system opierający się na rozumie, a odrzucający odczucie czy objawienie jako źródło wiedzy. Za pierwszego racjonalistę uważa się francuskiego filozofa Kartezjusza. Punktem wyjścia i zarazem najistotniejszym elementem poglądów Kartezjusza było przekonanie, że jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum, który jest światłem naturalnym, największą instancją. Dla Kartezjusza najważniejsza była myśl, która umożliwia człowiekowi poznanie prawdy. Rozwój filozofii kartezjańskiej nastąpił dzięki holenderskiemu filozofowi Spinozie, który za prawdziwe uznał to, co daje się określić za pomocą rozumu. Za najwyższe dobro uważał poznanie. Był zwolennikiem determinizmu, czyli uważał, że wszystko dzieje się według odwiecznych praw. Zasługi w umacnianiu racjonalizmu ma również Izaak Newton - symbol tryumfu myśli ludzkiej. Konsekwencją zdominowania filozofii przez racjonazlim była krytyka wierzeń religijnych. Prowadziło to do ateizmu i deizmu. Empiryzm Twórcą empiryzmu jest angielski filozof Franciszek Bacon. Teoria empirystyczna zakłada, że proces poznania prawdy i świata opiera się na doświadczeniu oraz eksperymencie. Dla Bacona prawdziwe było tylko to, co można potwierdzić praktycznie na drodze doświadczenia. Naukowe podstawy empiryzmu nakreślił John Locke. Uczynił on poznanie naczelnym zadaniem filozofii, dokonując rozdziału dwóch źródeł wiedzy: postrzeżenia i refleksji. Wprowadził też pojęcie tabula rasa (biała karta) odnoszące się do umysłu dziecka nie dotkniętego żadnym doświadczeniem. Karta ta zapełnia się w czasie życia pod wpływem czynników zewnętrznych. Locke twierdził, że wszelka wiedza o otaczającym nas świecie i o nas samych ma źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksje). Sensualizm Wywodził się z poglądów Locke'a. Sensualiści mniemali, że wszelka wiedz pochodzi z wrażeń zmysłowych. W poznaniu brały udział tylko zmysły, umysł został pominięty jako całkowicie bierny. Humanitaryzm Humanitaryzm to zaakcentowanie godności człowieka i wartości każdej jednostki ludzkiej, to także wskazanie na konieczność dążenia do braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi niezależnie od ich pochodzenia i wyznawanej wiary. Wiązało się to z powszechnie głoszoną tolerancją religijną. Utylitaryzm Zgodnie z założeniami utylitaryzmu każdy powinien dążyć do bycia pożytecznym dla innych, a także do osiągnięcia szczęścia powszechnego rozumianego jako szczęście jak największej ilości ludzi. Podstawy utylitaryzmu wyznaczył Hume. Utylitaryzm dawał człowiekowi oświecenia zgodną z duchem epoki możliwość odnalezienia swego miejsca w świecie - nie należy żyć bez Boga, ale dla innych ludzi, ku dobru i pożytkowi ogólnemu. Dobrobyt ludziom miały zapewnić racjonalne zasady ekonomii. Utylitaryzm przywiązywał dużą wagę do oświecenia ludzi, którą to funkcję miała pełnić literatura. Irracjonalizm Istotą irracjonalizmu było przekonanie, że w życiu człowieka wiele miejsca powinny zajmować uczucie, intuicja, wiara i instynkt, że rozum i chłodna kalkulacja nie są wcale najważniejsze Odmienność tła społeczno-politycznego epoki Geneza: w Europie kryzys społeczno-polityczny, którego przyczyną były absolutyzm i feudalizm; w Polsce pryczyną kryzysu była anarchia spowodowanaseformacją demokracji szlacheckiej. W Europie walczono o wolność obywatelska; W Polsce o ograniczenie nadużyć wolności o odpowiedzialność ludzi korzystających z wolności. W Europie walka o równość; W Polsce walka o likwidację pozorów równości i rozszerzenia uprawnień na inne poza szlacheckim stany. W Europie walka o ograniczenie władzy centralnej; W Polsce podkreślano konieczność zwiększenia kompetencji władzy centralnej. W Europie główną siła reformatorską było mieszczaństwo; W Polsce była to lepiej wykształcona szlachta i duchowieństwo.