Organy i kompetencje ONZ

Karta Narodów Zjednoczonych ustanowiła szereg organów i instytucji oraz ich kompetencje: 1) Zgromadzenie Ogólne, będące swego rodzaju parlamentem, w którym każde państwo członkowskie ma jeden głos. Decyzje zapadają zwykłą większością głosów, w sprawach ważnych większością 2/3 głosy (wybór nowych członków, deklaracje pokojowe, budżet, w sprawach Rady Bezpieczeństwa czy polecenia użycia sił zbrojnych). Obraduje podczas corocznych sesji zwyczajnych, a sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane przez Radę Bezpieczeństwa lub na wniosek większości członków ONZ. Sesja wyjątkowa zwoływana jest z 24-godzinnym wyprzedzeniem w momencie zagrożenia pokoju światowego. 2) Rada Bezpieczeństwa, którą tworzy pięciu członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i ZSRR (obecnie Rosja reprezentująca Wspólnotę Niepodległych Państw) oraz dziesięciu członków niestałych wybieranych na kadencję dwuletnią (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 3 z Europy). W 1995 członkiem została wybrana Polska. Członkowie stali dysponują prawem weta, które zawiesza każde postępowanie. W sprawach proceduralnych decyzje zapadają zwykłą większością, a w sprawach merytorycznych większością 9 głosów. Do najważniejszych kompetencji Rady Bezpieczeństwa należą: wyłączne prawo nakładania sankcji politycznych i ekonomicznych oraz decyzje co do użycia sił zbrojnych w celu przeciwdziałania agresji lub usuwania jej skutków. Kompetencje te są przejawem dominacji mocarstw, bowiem Rada Bezpieczeństwa jest centralnym ogniwem systemu bezpieczeństwa zbiorowego i utrzymania światowego status quo. 3) Sekretariat, którym kieruje Sekretarz Generalny. Wybierany jest na kadencję pięcioletnią przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Do kompetencji sekretarza generalnego należy zarządzanie majątkiem ONZ i prawo uczestniczenia w posiedzeniach wszystkich organów organizacji. 4) Rada Gospodarczo-Społeczna, w której skład wchodzi 54 członków wybieranych na 3 lata przy zachowaniu zasady corocznej rotacji 1/3 członków. Debatuje ona nad sprawami ekonomicznymi i społecznymi, m.in. w sprawie poszanowania praw mniejszości czy narkotyków. 5) Rada Powiernicza, której rola wygasła wraz z ogłaszaniem niepodległości terytoriów powierniczych. 6) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze, powołany do rozstrzygania sporów międzynarodowych w składzie 15 sędziów. ONZ uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu konfliktów międzynarodowych, ale w praktyce nigdy nie brała udziału w konfliktach z udziałem mocarstw-stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Z biegiem czasu przerodziła się w miejsce prestiżowej rywalizacji pomiędzy supermocarstwami USA i ZSRR. Aktualnie ONZ ma ogromne zadłużenie, a państwa członkowskie nie płacą składek, zwłaszcza USA, które żądają gruntownej reformy tej organizacji. Jedną z przyczyn kryzysu jest rozbudowana biurokracja. Ostatnie spektakularne akcje ONZ, jak wojna w Zatoce Perskiej czy akcja w Somalii, w niczym nie zmieniły sytuacji. Wypadki w byłej Jugosławii (Jugosłowiańska wojna domowa) wyraźnie wskazują na niedowład wielu organów i agend ONZ. Wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych zostało powiązanych z ONZ. Są to: - Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), - Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), - Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), - Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), - Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), - Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), - Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC), - Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA), - Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO), - Powszechny Związek Pocztowy (UPU), - Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU), - Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), - Międzynarodowa Doradcza Organizacja Morska (IMCO), - Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO), - Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA), - Światowa Organizacja Turystyki (WTO), - status zbliżony do wyżej wymienionych posiada także Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (GATT). Można do nich zaliczyć także organizacje utworzone przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych, np.: - Fundusz Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom (UNICEF), - Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDAP), - Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR), - Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska (UNEP) i in. Przystąpienie do organizacji wyspecjalizowanej państwa będącego członkiem ONZ następuje w drodze jednostronnego aktu w formie oświadczenia o akceptacji postanowień jej statutu. Organizacja wyspecjalizowana ma obowiązek składania corocznych sprawozdań ze swej działalności Radzie Gospodarczo-Społecznej. W wypadku Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej sprawozdanie to składane jest również Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ. Każda organizacja wykonuje też wszystkie polecenia Rady Bezpieczeństwa. Organizacje międzynarodowe pozarządowe posiadają status konsultacyjny przy Radzie Gospodarczo-Społecznej ONZ w kategoriach od I do III. Kategorie te oznaczają zakres częstotliwości kontaktów. Do I kategorii należą m.in.: Światowa Federacja Związków Zawodowych, Międzynarodowa Izba Handlowa, Liga Czerwonego Krzyża, do kategorii II m.in.: INTERPOL, Międzynarodowa Organizacja Prawnicza, Międzynarodowa Organizacja Dziennikarzy, a do kategorii III np. Międzynarodowa Organizacja Samochodowa czy Międzynarodowe Stowarzyszenie Hoteli. Każda z nich ma jednakowe prawa, niezależnie od statusu konsultacyjnego. Przez cały okres istnienia organizacja odgrywa ważną rolę w stosunkach międzynarodowych, ułatwiając kontakty polityczne, wypracowując wzorcowe zasady współżycia międzynarodowego, ochrony praw człowieka, współpracy gosp. i in. oraz działając na rzecz kodyfikacji i rozwoju prawa międzynarodowego. Jednak forum ONZ stawało się często trybuną propagandową dla różnego rodzaju reżimów totalitarnych i dyktatorskich, a wobec realnych zagrożeń pokoju, sytuacji konfliktów zbrojnych i rzeczywistego łamania praw człowieka organizacja pozostawała zazwyczaj bezsilna; rozwiązywanie konfliktów było faktycznie zależne od zgodnej woli obu przeciwstawnych supermocarstw: Stanów Zjednoczonych i ZSRR; wyjątkowym przypadkiem zbrojnego zaangażowania się ONZ (na największą jak dotąd skalę) stała się interwencja w obronie Korei Pd. 1950–53 (możliwa w wyniku bojkotu posiedzenia Rady Bezpieczeństwa przez ZSRR). Siły pokojowe ONZ prowadziły natomiast b. liczne operacje bez użycia siły — o charakterze obserwacyjnym, nadzorowania rozejmów, rozdzielania wojsk (za zgodą uczestników konfliktu) itp., m.in. na Bliskim Wschodzie, na Cyprze, w Namibii; 1991 z upoważnienia ONZ przeprowadzono operację usunięcia wojsk irac. z Kuwejtu; z siłami pokojowymi ONZ zaangażowanymi od 1992 w Bośni i Hercegowinie współdziałają siły NATO. ONZ jest krytykowana za ogromne koszty funkcjonowania i przerost biurokracji, zwł. w latach 90. nasiliły się naciski (gł. Stanów Zjednoczonych) na jej reformę. Dyskutuje się także reformę Rady Bezpieczeństwa (zwł. jej składu i trybu funkcjonowania).