Określenia moralność i etyka

Używanie określeń: "moral¬ność", "problematyka moralna", "rzeczywistość moralna", "konflikt moralny", "war¬tości i zasady moralne", "kodeks moralny" oraz "etyka", "problematyka etyczna", "refleksja etyczna", „poziom etyczny", "kodeks etyczny" itp. - wywołuje wiele nie¬jasności i wymaga ustalenia znaczeń, w jakich są one stosowane. W języku potocznym pojęcia "etyka" i "moralność" bywają utożsamiane i uży¬wane zamiennie. I przez etykę i przez moralność rozumie się przestrzeganie ustalo¬nych i obowiązujących w danym społeczeństwie norm współżycia i powinności lu¬dzi. Raz mówimy o zasadach moralnych lub o naruszaniu tych zasad, kiedy indziej zaś o zasadach etycznych, ale i w jednym, i w drugim przypadku idzie o te same zasady, wartości, wymagania i ideały moralne. Ta zamienność pojęć jest uprawniona ze względu na tradycję i powszechną praktykę. Ma to zresztą i pewne uzasadnienie etymologiczne. Wyraz "etyka" wywodzi się, bowiem od greckiego to ethos, który znaczy "obyczaj", "zwyczaj". Wyraz "moralność" wywodzi się od łacińskiego mos, mores, które również znaczą tyle, co "obyczaj", "zwyczaj", "obyczaje". (Dzisiaj ani etyki, ani moralności nie utożsamia się z obyczajem). W publikacjach o charakterze teoretycznym zasadniczo rozróżnia się treść omawia¬nych pojęć. Przez moralność rozumie się zespół poglądów, ocen, norm i wzorów osobo-wych ukształtowanych historycznie i regulujących w danym społeczeństwie całokształt stosunków między jednostkami, między jednostkami a grupami oraz między grupami społecznymi z punktu widzenia dobra i zła, słuszności i krzywdy, prawości i podłości. Moralność, zatem to faktycznie funkcjonujące w społeczeństwie poglądy i przekonania moralne ogółu ludzi (grup społecznych). Poglądy te i przekonania znajdują swój odpo¬wiednik w postawach ludzi, w ich postępowaniu i współżyciu. Etyka natomiast to dyscyplina naukowa, zajmująca się moralnością, teoria, usys-tematyzowana wiedza dotycząca moralności. W praktyce jednak, także w teorii, zwłaszcza w odniesieniu do grup zawodo¬wych, do polityki i życia gospodarczego pojęć tych używa się w tym samym zna¬czeniu. Zamiennie używa się określeń "moralność" lub "etyka" zawodowa, "moral¬ność" lub "etyka" polityczna, życia gospodarczego, biznesu, pracy. Dziwolągiem i niechlujstwem językowym -tautologią- jest natomiast często stosowany zwrot: "etycz¬nomoralny", lub "etyko-moralny" (problem, człowiek itp.). Ściśle biorąc, moralność jest przedmiotem refleksji etycznej, jak przedmiotem biologii jako nauki o życiu jest życie. (Systematyzującym analizom problemów moralności i etyki poświęciła swe fundamentalne prace Maria Ossowska). Każde społeczeństwo, także pierwotne, każda zbiorowość ludzka, w każdych warunkach historycznych, uznaje i głosi za pośrednictwem właściwych sobie insty¬tucji i instrumentów (np. kościół, religia, szkoła, literatura piękna, dzisiaj środki powszechnego przekazu informacji) określone ideały i postulaty moralne. W każdym społeczeństwie ludzie mają pewne wyobrażenia o tym, co jest wartościo¬we, cenne, o coś zabiegają, czegoś pragną i czegoś unikają. W każdym występują okre¬ślone, choćby najprostsze regulacje moralne, dotyczące choćby najprostszych relacji ¬między płciami, rodzicami i dziećmi, starszymi i młodszymi. Różna jest treść tych regu¬lacji, sposób ich uzasadniania, różny też jest stopień ich praktycznego przestrzegania w określonych społeczeństwach - każde z nich jednak ma swoją moralność. Refleksja etyczna wyłoniła się natomiast jako dziedzina filozofii (tzw. filozofia praktyczna) na pewnym szczeblu rozwoju społecznego. W Europie, głównie w sta¬rożytnym Egipcie i Grecji, rozwijała się w sytuacji komplikowania się stosunków społecznych (wykształcanie się państwowości, zorganizowanej wytwórczości i wy¬miany, podziałów i różnic społecznych) oraz wysokiego poziomu myślenia abstrak¬cyjnego, zdolności syntetyzowania i wnioskowania, czego przykładów dostarczają m.in. Sokrates, Platon, Arystoteles. Moralność jest zjawiskiem złożonym, hybrydowym i trudno definiowalnym. Określa się ją raczej opisowo, jako formę życia duchowego, system regulacji i kon¬troli zachowań, a także wskazując na jej strukturę - elementy i funkcje. Elementy - komponenty moralności, przejawiające się zarówno w myśleniu, jak i postępowaniu ludzi: - Wyobrażenia wartości moralnych, poglądy na to, co jest dobre, słuszne, a co złe, niegodne, niepożądane. Na ogół każda zbiorowość dysponuje określoną listą war¬tości moralnych oraz określoną hierarchią owych wartości, na co wskazują różne sonda¬że ankietowe. Mogą to być wartości o charakterze duchowym, jak godność, honor, przy-jaźń, wierność, rozwój osobowości; biologicznym: życie, zdrowie; politycznym i ekono-micznym: pokój, wolność, sprawiedliwość, równość, praca, dobrobyt. Wyobrażenia tych wartości angażują przede wszystkim sferę intelektualną - występuje tu wszak określona wiedza, przekonania, racje uzasadniające dane wartości, świadomość zależności jed¬nych wartości od drugich, wynikania jednych z drugich itp. - Oceny moralne, wyrażające emocjonalny stosunek człowieka do zjawisk i ludzkich czynów, polegający bądź na ich akceptacji, bądź dezaprobacie, negacji. Oceny moralne są pochodne wobec uznawanych wartości. Określenia: godny - nie¬godny, ludzki - nieludzki, wzniosłe - podłe itp. to przykłady takich ocen. - Normy moralne, odnoszące się do postępowania ludzi, określające ich po¬winności, z reguły względem innych ludzi, i wyrażane w postaci nakazów (np. "bądź sprawiedliwy", "dotrzymuj przyjętych zobowiązań", "szanuj starszych") lub zakazów ("nie nadużywaj ludzkiego zaufania", "nie kradnij", "nie zabijaj" itp.). Normy te stanowią najbardziej istotny i widoczny element moralności, ich treść w zasadniczy sposób decyduje o charakterze danej moralności. Normy wyrażają najpełniej regulatywne funkcje moralności - zakazy moralne zmierzają do minimalizacji zła w życiu społecznym, stanowią dlań bariery - nakazy nato¬miast mają na celu maksymalizację dobra, stanowią zachętę do czynienia dobra. Za każdą normą kryje się jakaś ocena moralna, choć nie wszystkie oceny mogą być wyrażone w postaci norm. Nie wszystko, co moralnie cenimy, czynimy przed¬miotem obowiązku moralnego. Bohaterstwo można wysoko ocenić, trudno nato¬miast domagać się bohaterstwa. - Motywacja moralna, intencje czynów moralnych. Zawarta jest w niej odpo¬wiedź na pytanie, dlaczego tak a nie inaczej, w imię czego pragniemy tak postąpić. Przedmiotem oceny są zarówno czyny, jak i ich intencje oraz skutki. - Wzory osobowe, synteza cech i wartości moralnych, upostaciowanie ich, zbiorcza eksplikacja na przykładzie idealnej postaci. Ludzie posługują się w swym postępowaniu pewnymi modelami, dążą do upodobnienia się do nich, mają ambicje identyfikowania się z uznanym modelem. Wzory te znajdują ludzie bądź w legendzie (np. Prometeusz), w literaturze pięknej, bądź w postaciach historycznych, świętych, albo też wśród ludzi żyją-cych, znanych i wyróżniających się w swym otoczeniu. Etyka konstruuje je w postaci abstrakcyjnej, charakteryzując ideał człowieka w ogóle. - Sankcje moralne - każda forma społecznej regulacji i kontroli dysponuje własny¬mi sankcjami zapewniającymi skuteczność swych norm. Sankcje moralne nie mają cha-rakteru materialnego - wyrażają się w reakcjach wewnętrznych w postaci wyrzutów sumienia, autodezaprobaty, poczucia winy, niesmaku moralnego, oraz w zewnętrznych reakcjach środowiska: w jego dezaprobacie, potępieniu, przyganie, ostracyzmie. Wewnętrznym fundamentem, w pewnym sensie wyznacznikiem oraz sędzią, arbi¬trem w sprawach moralnych, jest sumienie - świadomość moralna, zmysł moralny, zdol¬ność wydawania ocen, wewnętrzny głos, wywodzący się z rozumu, doświadczenia i uczuć, nakazujący określone postępowanie, powstrzymujący od innego, oceniający podjęte decyzje i czyny. W historii etyki różnie pojmowano sumie¬nie, rozmaicie je określano, zawsze jednak wiążąc je z moralną wrażliwością jednostki i doceniając jego rolę. Jest ono wyrazem moralnej autonomii człowieka i jego poczucia moralnej odpowiedzialności. Moralność jest trwałym zjawiskiem w historii ludzkości - choć ulega wewnętrz-nym przemianom - ze względu na jej znaczenie, spełniane funkcje. - Daje ona ludziom respektującym wartości i zasady moralne poczucie satysfak¬cji, własnej wartości, człowieczeństwa, ludzkiej godności. Ta funkcja wią¬że się z nurtem perfekcjonistycznym, doskonałości osobistej, choć prowadzić może do nadmiernych aspiracji, chęci świętości", wywyższania się nad innych, do hipo¬kryzji i kabotyństwa. - Ułatwia współżycie ludzi, umożliwia je, czyni znośniejszym, harmonijnym. Przyrównuje się moralność do "spoiwa", "smaru", ułatwiającego działanie "maszy¬ny społecznej". Ta funkcja moralności wiąże się z jej nurtem solidarnościowym, akcentującym warto¬ści pokojowego współżycia, życzliwości, tolerancji, poszanowania ludzkiej godno¬ści. Sprzeniewierzanie się tym zasobom rodzi konflikty między ludźmi, sprawia, że "człowiek człowiekowi wilkiem toczy się walka wszystkich przeciw wszystkim" (T. Hobbes), "Piekłem dla człowieka są inni ludzie" (J. P. Sartre). - Umożliwia osiąganie celów praktycznych, współpracę i współdziałanie, inte¬gruje zbiorowość - pełni, więc funkcje pragmatyczne. Respektowanie np. zasad słowności, prawdomówności, terminowości, odpowiedzialności, rzetelności, dotrzy¬mywania umów, jest warunkiem zaufania niezbędnego m.in. w zorganizowanej wy¬twórczości i wymianie, bankowości, w wykonywaniu usług i korzystaniu z nich, także w działalności politycznej, w życiu rodzinnym itp. Naruszanie tych zasad dezorganizuje życie zbiorowości, naraża ludzi na straty i niedogodności. Tak, jak w całej historii głoszone są wartości i ideały moralne, tak też są one łamane i nie przestrzegane. Nie działają one z mocą nieograniczoną. Nie są w stanie wpłynąć na postę-powanie ludzi niezależnie od okoliczności i warunków ich istnienia. Ale nie można też bagatelizować ich wpływu na postępowanie ludzi i przebieg życia społecznego. Pojęcie "moralności" jest używane w dwóch znaczeniach: neutralnym, opisującym, oraz wartościującym, oceniającym. - W znaczeniu neutralnym termin ten jest stosowany, gdy oznacza się nim wszelkie, jakiekolwiek zespoły wartości, norm i ocen przyjmowanych i regulujących współżycie w danym środowisku, nie oceniając ich, bez względu na to, jak pojmuje się w nich dobro i zło. Mówi się wówczas o moralności np. faszystowskiej, złodziei, grup mafijnych ("lu¬dzie honoru") itp. Tak pojmuje się moralność w bada¬niach teoretycznych, np. socjologicznych. - W znaczeniu wartościującym termin ten jest stosowany dla oznaczania wartości i norm aprobowanych, przy odrzucaniu innych - przy określonym rozumieniu dobra i zła. Z tego punktu widzenia moralność aprobowana jest traktowana i propagowana jako "prawdziwa", "słuszna", innym systemom wartości i zasad odmawia się nazwy "moral-ność", co niekiedy prowadzi do fundamentalizmu i nietolerancji. W tym znaczeniu posługujemy się tym terminem w życiu codziennym. Moralność, jak i inne zjawiska społeczne, jest zróżnicowana, ulega historycz¬nym przemianom, w różnych epokach różnie pojmowane były np. problemy wolno¬ści i niewolnictwa, godności i praw człowieka, tolerancji i sprawiedliwości. Ulega też zróżnicowaniu w tych samych okresach historycznych ze względu na różnice geograficzne, kulturowe, demograficzne i inne, a także w tych samych zbiorowo¬ściach ze względu na podziały społeczne ludzi, zawodowe czy wiekowe. O złożoności moralnej rzeczywistości - wielości, pluralizmie przekonań i zachowań moralnych, decydują cywilizacyjno-materialne warunki życia ludzi, a także odmienne założenia filozoficzne i światopoglądowe - wyobrażenia dotyczące istoty człowieka, jego powołania, wartości i celu życia, oraz działalność wychowawcza, wyrażająca za¬równo warunki społeczne, jak i określone koncepcje filozoficzno światopoglądowe. Ze względu na światopoglądowe uzasadnienia - podłoże - moralności, poglądy w kwestii źródeł oraz znaczenia moralności, przyjmuje ona charakter religijny lub świec¬ki, laicki. Moralność religijna odwołuje się do boskich źródeł i sankcji oraz celów mo¬ralności: Bóg jest moralnym prawodawcą i sędzią, dobrem najwyższym, moralność słu¬ży osiągnięciu zbawienia wiecznego. Moralność oparta na świeckim podłożu odwołuje się jedynie do źródeł, uzasadnień i sankcji doczesnych, społecznych, do ziemskiego dobra człowieka (T. Kotarbiński stosował określenie „etyka niezależna"). Zróżnicowanie moralności nie oznacza, że w jej obszarze nie występują wartości i zasady trwałe, ponadczasowe, ogólnoludzkie - uniwersalne, umożliwiające ele¬mentarne porozumienie się ludzi, wspólną ich orientację w wielu istotnych kwe¬stiach, np. wartości życia, rodziny, praw człowieka, prawdy, pokoju, wolności czy godności, przy występowaniu różnic w innych kwestiach.