Obraz sarmaty w sztuce oświecenia

Obraz Sarmaty w sztuce Sarmatyzm to pogląd o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierając się na XVI-wiecznych historykach twierdzono, że szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starożytnego plemienia, zamieszkującego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistości Sarmaci zasiedlali w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. ziemie nad dolną Wołgą). Sarmatom przypisywano wiele wspaniałych cech charakteru, jak np. wrodzoną dumę, waleczność, odwagę, męstwo, wierność, itp.. Szlachcie taka koncepcja własnego pochodzenia i własnych przodków bardzo przypadła do gustu - zaczęto więc poszukiwać własnych korzeni, tworzyć rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstał właściwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki. Dopiero w późniejszym okresie czasu określenie to zaczęło wiązać się z negatywnymi cechami szlachty: megalomanią, nacjonalizmem, nietolerancją religijną, awanturnictwem, sobiepaństwem, skłonnościami do bijatyk, umiłowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myślowymi i dewocyjną pobożnością. Sarmatyzm to również pewna niechęć do nauki. Za wystarczające wiadomości Sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najbardziej chyba uwidocznił się zanik ducha obywatelskiego i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stał się synonimem upartego konserwatyzmu i warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego. Sarmatę możemy oglądać w XVII wieku w malarstwie trumiennym. Było to malarstwo charakterystyczne dla malarstwa polskiego. Pisarze tego okresu (Pasek, Potocki, Niemcewicz, Krasicki) podjęli zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza nie realizowanie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce nie podlegała sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej. Typowym przykładem Sarmaty jest Jan Chryzostom Pasek. Jest on autorem "Pamiętników"- autobiografii XVII-wiecznego szlachcica. "Pamiętniki dzielą się na dwie części: pierwszą, obejmującą wydarzenia z lat 1656-66, dotyczącą wojennych przygód autora i drugą (lata 1667 - 88), opisującą życie ziemiańskie. Biografia Paska jest bardzo bogata w fakty. Brał udział w wojnie ze Szwedami (pod Czarnieckim ), w wyprawie do Danii, w wojnach z Moskwą, walczył przeciwko rokoszowi Lubomirskiego. Był także oddelegowany do towarzyszenia poselstwu moskiewskiemu w drodze do Warszawy. O sobie w czasie tych wydarzeń mówi jako o walecznym i odważnym żołnierzu, pełnym temperamentu i fantazji, zawadiackim, ale jednocześnie chciwym łupów i dbałym o własne wygody. Do udziału w tych wszystkich wydarzeniach skłoniły Paska ambicja, chęć zdobycia łupów, nadzieja zrobienia kariery, żądza przygód, ciekawość świata oraz poczucie obowiązku patriotycznego. Pasek nieco przesadza i koloryzuje, przytaczając liczne dowody swego męstwa i odwagi, jest żołnierzem - samochwałą. Ukrywając swoje wady, podkreśla znaczenie własnej obecności i uczestnictwa w ważnych wydarzeniach historycznych. Pasek mimo, iż często gloryfikuje wojsko polskie, wyolbrzymiając jego sukcesy, a milcząc równocześnie na temat klęsk, to jednak maluje także szeroki obraz wad żołnierzy. Należą do nich brak karności, częste pojedynki (także bez przestrzegania reguł), przystępowanie do walki po uprzednim objedzeniu się i opiciu, powszechne bijatyki i pijaństwa w obozie podczas przerw w walkach itp. Podkreśla także zanik dawnych zalet rycerskich, a rozwój przywar szlacheckich, takich jak pijaństwo, pycha, rozrzutność, interesowność, chęć zdobycia łupów i zrobienia kariery. Jest jednakże mowa także o poczuciu lojalności wobec króla (m.in. walka przeciwko rokoszowi Lubomirskiego ) oraz o szacunku dla wodza. Zderzają się więc tu dwie postawy, przez co trudno określić stosunek ówczesnej szlachty do ojczyzny. Koleje swego życia autor przedstawia z naiwną szczerością, choć często próbuje je upiększyć, dodając fantastyczne przygody. Z "Pamiętników" Paska wyłania się nam obraz ciemnego warchoła i awanturnika, typowego zawadiackiego Sarmaty. Bohater albo pociąga z butelki, albo kłóci się z wszystkimi, albo wreszcie pojedynkuje. Jednak wiele uwagi poświęca odmiennym niż w Polsce tradycjom i zwyczajom panującym w krajach, w których walczył. Po zakończeniu służby wojskowej i ślubie z majętną wdową Pasek nie zaprzestaje awantur i pijatyk. Piszą o swym życiu ziemiańskim Pasek ukazuje się jako sprytny, obrotny i energiczny gospodarz i jako urodzony gawędziarz. Uczestniczy w licznych uroczystościach sąsiedzkich, polowaniach, sejmikach, zjazdach i trybunałach. Jednak Pasek nie ujawnia całej prawdy o sobie. Milczy na temat swych awantur i procesów, o których informacje znaleźć można w licznych dokumentach historycznych. W "Pamiętnikach" o jego zatargach z sąsiadami, burdach, bijatykach i pojedynkach mówią tylko nieliczne wzmianki. Drugim twórcą, kreślącym obraz sarmackiej szlachty był Wacław Potocki. W jego wierszach dostrzec można odbicie cech charakteru i postępowania ówczesnej szlachty polskiej. W wierszu "Zbytki polskie" ukazuje złe cechy i przyzwyczajenia Polaków. Wylicza w nim największe polskie wady narodowe: skłonność do nieustannych zabaw, rozmiłowanie w luksusie, przywiązywanie nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obżarstwo i pijaństwo. Polacy przedstawieni są jako naród chętnie i bezmyślnie przejmujący obce wzory. Polska szlachta przyodziewa służących w liberię, porusza się zaprzęganą w sześć koni karocą a tymczasem ojczyzna kurczy się w swych granicach. "O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy ? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy; Żeby srebrem pachołków od głowy do stopy, Sługi odziać koralem, burkatelą stropy; Żeby na paniej perły albo dyjamenty, A po służbach złociste świeciły się sprzęty; Żeby pyszne aksamit puszyły sobole; Żeby im grały trąby, skrzypce i wijole;(...) O tym szlachta, panowie, o tym myślą księża, Choć się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża,(...). Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, słabsza, niebezpieczeństwo utraty niepodległości coraz większe. Potocki krytykuje głupotę i krótkowzroczność szlachty, która nie rozumie, że wraz z upadkiem kraju utraci swą dotychczasową pozycję i wszelkie bogactwa. Z kolei utwór "Pospolite ruszenie" ukazuje zniewieściałość i sobiepaństwo szlachty. Wczesnym rankiem w obozie pospolitego ruszenia dobosz daje sygnał pobudki i wzywa szlachtę do walki z nadchodzącym wrogiem. Jednak nawet w obliczu bezpośredniego zagrożenia szlachta ani myśli zrywać się z łóżek, a dobosz o mały włos nie zostaje pobity. Nikt, nawet rotmistrz, nie staje do bitwy. "... "Bij kto s... syna kijem, niech nie plecie! Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Oszalał Pan rotmistrz albo sobie gorzałki w czub nalał? Niechże sam strzeże, jeśli tak dalece tchorzy, A wolnej, równej szlachty sobie snem nie morzy! Sprawi się w Proszowicach, za pomocą Bożą, Że bracie rozkazuje z chłopami na stróża !"... " Ironia Potockiego jest w tym przypadku bardzo gorzka - pisze przecież o bezbronności własnej ojczyzny, w której każdy szlachcic ma własne zdanie i powodowany pychą nie chce nikogo słuchać. Utworem, który ośmiesza stare tradycje sarmackie panujące w XVII wieku wśród szlachty jest "Powrót posła" Juliana Uryna Niemcewicza. Obrońców starego porządku reprezentuje w utworze starosta Gadulski. Gadulski chwali się swoim nieuctwem: "Ja co nie czytam lub przynajmniej mało, Wiem, że najlepiej jak przedtem bywało". Sądzi, że stary porządek ze " złotą wolnością szlachecką", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy saskie, kiedy to "człek jadł, pił, nic nie robił i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono co chciano". Ostro atakuje "nowomodne głowy". Według starosty Polska nie powinna zawierać sojuszów z najbliższymi sąsiadami i siedzieć cicho. O istnieniu wysokich wartości moralnych nie świadczy bowiem prostota obyczajów. Nic tu nie było prostego, było najwyżej nieokrzesane, a to wynikało z ciemnoty i nieuctwa, za którym kryła się chciwość, niczym nie opanowana żądza zdobycia majątku, tyranizowanie dzieci. Pieniądz stał się głównym motorem postępowania: "U naćpana maksymy w najpierwszym są względzie- co u mnie, to pieniądze"- mówi Starosta. Zanikło poczucie sprawiedliwości. Starosta wezwany przez rozjemcę przy podziale majątku między synów Chorążego, nie tylko dopuszcza do niesprawiedliwości, ale jeszcze pochwala ją, a droga, która do niej prowadzi, napełnia go zachwytem. Mówi: "Powiadam, że uparty człek zawsze wygrywa. Świeży mam tego przykład: rok ledwie upływa, Kiedy byłem na dziele Chorążego synów Najstarszy jak się uparł o kilka tam młynów, Niesłusznie, prawda; cośmy się go naprosili, I nie; i nie! Nareszcie bracia ustąpili - Powiedzże waćpan teraz, że uparty traci". Fałszywy jest także patriotyzm konserwatystów szlacheckich, będący w istocie tylko ślepym, bezrozumnym przywiązaniem do tradycji, przywiązaniem wypływającym z dogmatycznego sposobu myślenia, ze strachu przed logiką. Jest to tylko wstręt do wszelkiej nowości, wszystko jedno jakiej, uparte powtarzanie, że "tak jest najlepiej, jak przedtem bywało". Tych osobliwych patriotów nie obchodzi, czy własne państwo jest suwerenne, samodzielne, zdolne do obrony, czy rozwija się gospodarka. Gadulski mówi: "Prawda, z tego wszystkiego przyjść do czubów może; I tak było po śmierci Augusta Wtórego. Ci bili Sasów, owi Leszczyńskiego, Palili sobie wioski; no i cóż to szkodzi? Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi". Wspomniane przykrości są przy tym drobnostką w porównaniu z korzyściami, jakie przynosi wolna elekcja i bezkrólewie: "Potem amnestia: panom buławy, urzędy, Szlachcice dadzą wójtostwo, obietnice, względy". A więc i tu motorem wszystkiego jest nadzieja zysku. Niemcewicz demaskuje w "Powrocie posła" nieuctwo, ograniczoność horyzontów myślowych konserwatystów, ukazując jednocześnie nicość staroszlacheckiej, sarmackiej moralności. Kolejnym autorem poruszającym w swej twórczości sprawy związane z sarmatyzmem jest Ignacy Krasicki. Satyra "Do króla" jest poświęcona racjom obozu królewskiego, do którego przyznawał się Krasicki. Autor pozornie zgadza się z sarmackimi oskarżycielami króla, równocześnie ośmieszając ich, a tym samym głosząc pochwałę monarchy. Krasicki podkreśla tu zasługi króla na polu sztuki i kultury, pomijając jednak dziedzinę polityki. Zdaje się rozumieć sytuację króla, dążącego do odbudowy państwa i potępia tych, którzy zarzucają władcy prorosyjską politykę. Człowiek, wypowiadający tu swój sąd o królu, to zawistny, zazdrosny o władzę Sarmata- "Jestem Polak rodem, a do tego szlachcic", to snob zapatrzony w obce wzory a do tego nieuk i prostak. I ten człowiek pozwala sobie na stawianie królowi zarzutów, że nie pochodzi z królewskiego rodu, a jest tylko synem kasztelana. Oznacza to, że król jest równy każdemu szlachcicowi- "Tyś królem, czemu nie ja?". Zarzuca także królowi, że nie jest władcą obcego pochodzenia i że ma za dobre serce dla poddanych- "Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi". Kolejny absurdalny zarzut to umiłowanie przez króla sztuki i otaczanie się doradcami- "Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych, i to źle." Jest to mistrzowska forma obrony Stanisława Augusta i krytyka jego przeciwników. W kolejnej satyrze "Pijaństwo" obnaża on złe nawyki polskiego społeczeństwa: źle pojmowaną gościnność, sposób podejmowania gości, to że do napicia dobry jest każdy pretekst. Mówi o zgubnym wpływie nałogu i zaletach wstrzemięźliwości. Opis ten doskonale pasuje do sarmackiej szlachty XVII wieku. W "Świecie zepsutym" potępia Krasicki upadek dobrych obyczajów. Oburza się z powodu braku szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne: lekkomyślne małżeństwa, popularność rozwodów, odejście od wiary- "Wolno szaleć młodzieży, wolno starym zwodzić, Wolno się na czas żenić, wolno i rozwodzić,..." Demaskuje obłudę dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich współczesnych, oskarża ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik wartości i upadek państwa. Namawia jednak aby się nie poddawać i ratować kraj jak "tonący okręt". Chociaż od czasów pełnego rozkwitu i bujności sarmatyzmu w Polsce minęło kilka wieków to jednak w każdym z nas pozostało trochę tej niezbyt chwalebnej spuścizny narodowej. Nadal często wywyższamy swoją ojczyznę i naród ponad inne, mamy zbyt wygórowane poczucie dumy narodowej. Często również można zauważyć przesadną ceremonialność, która wspaniale została rozwinięta w XVII wieku przez szlachtę. Pozostała nam również bardzo mocna wiara i pobożność oraz to, że Matka Boska jest uważana za Królową Polski, a jej kult w naszym kraju jest niespotykany nigdzie indziej na świecie.