Nowela jako narzędzie polityki społecznej

Nowela wywodzi się od włoskiego twórcy renesansowego G. Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel). Klasyczna nowela jest utworem krótkim, prozatorskim, o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu. W noweli nie ma lub są nikłe wątki poboczne, mała jest ilość bohaterów. Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego, który przynosi rozwiązanie konfliktu, po czym następuje pointa. Cecha noweli klasycznej jest teoria sokoła - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły i odgrywa kluczową rolę. II połowa lat 70-tych XIX wieku to czas noweli. Nowela stała się przejściową formą wypowiedzi między literaturą tendencyjną a dojrzałą powieścią realistyczną. Jeszcze głosiła tezy, zawierała pewną tendencję, lecz już na jej materiale twórczym ćwiczyli ambitne, precyzyjne chwyty pisarskie. Nowela była narzędziem polityki społecznej. Za jej pomocą pozytywistyczni twórcy najczęściej poruszali tematy dotyczące niedoli niższych warstw społecznych - chłopów i robotników, stosunku klas wyższych do tych grup społecznych oraz tematy patriotyczne. Problematyka społeczna wsi: Henryk Sienkiewicz "Szkice węglem" - opowieść o tragedii w rodzinie Rzepów, która została spowodowana przez pisarza Zołzikiewicza; krytyka układu szlachta - lud, ukazanie ciemnoty ludu, jego panicznego strachu przed urzędem, co może doprowadzić do tragedii, postulat zmiany stosunku klas wyższych i bardziej wykształconych do warstwy chłopskiej, konieczność oświecenia chłopa, który nie umie pisać ani czytać Henryk Sienkiewicz "Janko Muzykant" - niedola biednego, choć utalentowanego muzycznie chłopskiego dziecka. Janko Muzykant pragnie grać, a za drobne przewinienie zostaje zakatowany. Bolesław Prus "Antek" - Antek pragnie rzeźbić, ale musi pracować, jest potrzebny w domu, rodzice nie rozumieją go - ciemnota matki, obraz nędzy i zaniedbania ludu. Eliza Orzeszkowa "Tadeusz" - tragedia pozbawionego opieki dziecka, które ginie niezauważone przez nikogo, kontrast wsi i dworu, oskarżenie "wyższych sfer". Problem żydowski: Maria Konopnicka "Mendel Gdański" - tragiczna historia Mendla Gdańskiego, który był Żydem i czuł się Polakiem, a skrzywdzono go w prymitywnym antysemityzmie, autorka nawołuje o równouprawnienie i tolerancję, podejmuje próbę ostrzeżenia przed tym do czego może dojść w społeczeństwie, wykazanie bezsensowności antysemityzmu. Problem nierówności społecznej, wyzysku robotników, biedy miast i nędzy bezrobotnych: Bolesław Prus "Kamizelka" - dramat miłości małżeńskiej urzędnika i nauczycielki, "Katarynka" - nieszczęście żyjącej w kamienicy niewidomej dziewczynki wyzwala odruch dobroci u egoistycznie dotąd postępującego pana Tomasza. Te dwie nowele ukazują ubogich ludzi miast, ich walkę o utrzymanie się przy życiu. Eliza Orzeszkowa "Marta" - samotna kobieta w wielkim mieście rozpaczliwie próbuje utrzymać siebie i dziecko, nikt z bogatych i oświeconych nie próbuje jej pomoc, "A... B... C..." - ideały, które nie są w stanie pokonać przeciwności świata - nauka, "Dobra pani" - ukazanie próżności i głupoty "wyższych" sfer oraz krzywdy i niedoli dziecka. Dobra pani potraktowała dziewczynkę, która wychowywała jak małpkę - dobra gdy nowa, a gdy się znudzi do wyrzucenia.