Muza w Pieśniach Jana Kochanowskiego

Muza Pieśń ta nazywana jest często manifestem poetyckim autora, gdyż stanowi wyraz własnych poglądów oraz uzewnętrznienie niezależności na polu intelektualnym i artystycznym. „Homo sum, nihil humanum a me alienum esse puto” – człowiekiem jestem, żadna więc sprawa ludzka nie może mi być obca, to naczelne hasło epoki humanizmu renesansowego, będące jednocześnie zdecydowanym buntem przeciw ideologii średniowiecza, przyświecało również Kochanowskiemu jako człowiekowi i poecie. I ono właśnie, pozwalając mu cenić swą własną odmienność czy odrębność od masy ludzkiej, kazało mu równocześnie bardzo silnie odczuwać związek z nią i żyć jej Życiem w zakresie spraw wspólnych, zawiłych procesów polityczno-społecznych, które nurtowały ówczesną Polskę na równi, choć w nieco odmienny sposób, z całą Europą epoki Renesansu9. Pieśń napisana została wierszem ciągłym, sylabicznym, jedenastozgłoskowym, ze średniówką po siódmej sylabie (układ 7+6). Dla uniknięcia monotonii Kochanowski często posługuje się przerzutnią, rozbija wers na mniejsze odcinki zdaniowe, stosuje zmienną intonację, pytania retoryczne i wykrzyknienia, a nawet mowę niezależną (przytoczona wypowiedź Zazdrości) – mamy więc do czynienia z brawurową demonstracją swobody i inwencji poetyckiej. Rzecz jest bardzo na miejscu, gdyż Muza jest nie tylko pieśnią autobiograficzną, ale nawet autotematyczną – poeta mówi bowiem o własnych ambicjach artystycznych oraz o dążeniu do doskonałości, obejmującym zarówno godziwe życie, jak i poezję. Jak powiedzieliśmy wcześniej – w pieśni tej znajdziemy wiele pierwiastków autobiograficznych. Motyw ubogiego poety, który poświęca się sztuce i musi znosić upokarzającą sytuację osamotnienia i niedostatku, skontrastowaną z otaczającym go bogactwem, należy chyba uznać za przejaw kokieterii lub prowokację ze strony autora. Natomiast szczerze – w kontekście dalszych kolei losu Kochanowskiego – brzmią deklaracje mówiące o świadomym wyrzeczeniu się przepychu i dworskich przyjemności oraz odrzuceniu wartości powszechnie uznawanych przez „pospólstwo”. Pisarz dystansuje się wobec świata goniącego za doraźnym, wymierzalnym w złocie sukcesem i przeciwstawia mu świat inny – gdzie obok bogów greckich i mitologicznych bohaterów przebywają artyści, pisarze, poeci. Przenikliwa i krytyczna ocena wartości powszechnie aprobowanych przez otoczenie rodzi poczucie alienacji i osamotnienia; prowadzi ona Kochanowskiego nie tylko w kierunku rezygnacji z kariery urzędniczej (dworskiej), ale nawet – wycofania się z rywalizacji na polu literatury. Poeta nie widzi potrzeby ubiegania się o sławę, uznanie, popularność. Jednak taka postawa nie oznacza bynajmniej ani pogardy dla otoczenia – na które Kochanowski spogląda raczej z lekkim pobłażaniem – ani tym bardziej pełnej goryczy i kompleksów rezygnacji. Zważmy, iż motywem „wycofania się z wyścigu” nie było niepowodzenie, wręcz przeciwnie – poeta schodzi ze sceny politycznej, będąc u szczytu kariery. Postawa pisarza nie wynika zatem z jego osobistych, życiowych doświadczeń, lecz jest efektem wypracowania własnych, niezależnych od nikogo poglądów. Kochanowski, jako jeden z najświetniejszych artystów i intelektualistów swojej epoki, przedstawia czytelnikowi alternatywną wobec uznanych hierarchii i autorytetów propozycję światopoglądową. Pieśń Muza uznać należy za manifest niezależności duchowej, poety. Świadomość własnej wartości i poczucie łączności duchowej ze światem poprzedników (poetów starożytnych) pozwala Kochanowskiemu wznieść się ponad jednostkowe doświadczenia i przeżycia oraz ocenić siebie i swoje otoczenie z daleko szerszej perspektywy. W historycznym, a nawet ponadczasowym, uniwersalnym wymiarze podmiot pieśni (poeta) postrzega swoje dokonania jako cząstkę wielkiego, boskiego dzieła. Równy bogom, a zarazem połączony z nimi ponadnaturalną, duchową więzią, Kochanowski rozumie, iż – rezygnując z doraźnych sukcesów – swym dziełem sięga po Nieśmiertelność. Prosząc Muzy o opiekę i deklarując się ich sługą, niczym członkiem jakiejś zamkniętej, nie każdemu dostępnej wspólnoty, wyraża poeta przekonanie o swoim „za grobem zwycięstwie” co kilka wieków później stanie się jednym z ulubionych motywów poezji romantycznej: zwraca uwagę rozgniewanemu królowi na udział bogów w tym zdarzeniu: A ja, o panny, niechaj wiernie wam hołduję I żywot swój na waszych ręku ofiaruję, Kiedy, ziemi zleciwszy śmiertelne zwłoki, Ogniu rówien prędkiemu, przeniknę obłoki.10 (s. 314). Odwołania do kulturowej i literackiej wspólnoty z „duchami” przeszłości stają się pretekstem do erudycyjnego popisu. Kochanowski zaludnia swój poemat gromadą postaci – są tu bogowie greccy, z ich atrybutami i charakterystycznymi cechami osobowości, bohaterowie mitologiczni i literaccy oraz poeci starożytni, a także zantropomorfizowane postaci uosabiające cechy charakteru (Zazdrość). Osoby występujące w pieśni pełnią wielorakie funkcje: niektóre wiodą spór o poetę lub zwracają się wprost do niego, inne występują w roli adresata jego wypowiedzi, jeszcze inne zostają przywoływane jako przykład mający potwierdzić prawdziwość wyrażonych przez poetę sądów. Usytuowanie artysty ponad otaczającym go światem, przydanie sztuce rangi wartości uniwersalnej oraz głębokie poczucie własnej wartości – jako twórcy i jako człowieka, indywidualności, nieskrępowanej niczym jednostki – pozwala odczytać Muzę nie tylko jako manifest artystyczny Jana Kochanowskiego, ale także jako kwintesencję postawy humanistycznej. Pieśń zawiera niewątpliwe elementy autobiograficzne, pozwalające odczytywać ją jako specyficzny „dokument” dojrzewania intelektualnego i artystycznego Kochanowskiego (pomiędzy postaciami antycznymi pojawia się i Piotr Myszkowski, przyjaciel i protektor poety). Nie wolno jednak zapominać, iż podmiotem wiersza jest nie dosłownie „Jan Kochanowski” ale „artysta” – stąd utwór odczytywać można jako autoportret wewnętrzny, a nie zapis konkretnych wydarzeń z życia pisarza. W pieśni tej nie znajdziemy – tak częstych w twórczości np. Mikołaja Reja lub innych poprzedników Kochanowskiego piszących pieśni – krótkich sentencjonalnych wypowiedzi, będących aforystycznym wnioskiem, podsumowującym liryk. Wskazania moralne czy konkluzje wyprowadzić musimy z całości utworu, gdyż nie zostały one wypowiedziane dosłownie, nazwane wprost – jak widzimy, poeta stawiał swoim czytelnikom wysokie wymagania. Motyw twórcy wznoszącego się ponad świat doczesny powtarza się w wielu utworach Kochanowskiego – najbardziej znanym przykładem może być Pieśń X (z Ksiąg pierwszych). Podobnie jak Muzę – i tę pieśń nazwać można manifestem twórczej samowiedzy artysty. Motyw wzlotu – wzmocniony obrazem skrzydeł – wykorzystany został tutaj wprawdzie jako element panegiryku (wzlatujący w niebo poeta spotyka tam polskich władców – od Lecha poczynając, na Zygmuncie Auguście kończąc). Jednak wyraźne przekonanie, iż talent jako dar boski, kreatorski, sytuuje poetę-stwórcę w rzędzie najprzedniejszych, jest w istocie powtórzeniem elitarnej koncepcji poezji zawartej w Muzie. Pieśni pisane były przez Kochanowskiego przez całe dziesięciolecia – dzięki czemu zdumiewają nas one niesłychaną różnorodnością i bogactwem tematycznym. Wielką popularność przyniosły poecie utwory miłosne, biesiadne, często mające charakter panegiryczny czy żartobliwy. Nie unikał jednak pisarz poruszania problemów najwyższej wagi, czyniąc z pieśni jeden z najbardziej uniwersalnych gatunków literackich o wszechstronnym zastosowaniu, pozwalający wyrażać różnorodne stany psychiczne i emocje, a nawet poglądy filozoficzne i polityczne. W wielu pieśniach znaleźć można motywy antyczne – tworzą one bogaty zestaw obrazów i scen, aluzji do poszczególnych mitów, odwołań do konkretnych wydarzeń i postaci. Składają się one na wyrazisty, wspólny dla większości utworów nastrój, a co więcej pozwalają czytelnikowi wnioskować o postawie i światopoglądzie autora. Atmosfera spokoju i pogody, pełnej łagodności – a nierzadko humoru i dystansu – zadumy nad światem, tworzą „artysty portret własny”, którego najważniejsze cechy to dowcip, wszechstronna wiedza, żywa inteligencja, a przy tym umiar, harmonia, sceptycyzm podparty rzetelną podbudową filozoficzną, tolerancja. Obcy Kochanowskiemu jest wszelki radykalizm poglądów, a szerokość prezentowanych horyzontów myślowych i wielostronność wykształcenia sytuują autora w rzędzie najwybitniejszych postaci renesansu europejskiego.