Motywy antyczne i biblijne w literaturze

Na podbudowie antycznej wyrosła cała kultura europejska: formy literackie, kanony piękna, estetyka, ideały i wzorce osobowe. Literatura antyczna to dzieła Homera "Iliada" i "Odyseja", "Po-etyka" Arystotelesa, "Antygona" Sofoklesa i wiele innych. Starożytni całymi garściami czerpali motywy z mitologii. Tak więc postawy, pojęcia, motywy i wyrażenia pochodzące z mitów były używane w poprzednich epokach oraz są używane obecnie w literaturze, sztuce, a nawet w języku. Nawiązania do mitu trojańskiego znajdujemy w utworze Jana Kochanowskiego "Odprawa posłów greckich". Mit ten jest alegorią sytuacji panującej w Rzeczpospolitej doby Jana Kochanow-skiego. W utworze Troja jest przenośnią Rzeczpospolitej; król Priam i jego chwiejność w podej-mowaniu decyzji wykazuje podobieństwo do króla Zygmunta Augusta oraz Rada Królewska obra-duje na podobieństwo polskiego sejmu. Kochanowski przez pryzmat mitu trojańskiego chciał prze-strzec współczesnych mu rodaków przed błędami politycznymi, jakie mogłyby doprowadzić (i do-prowadziły) do upadku naszej ojczyzny. Mit prometejski tak popularny w dobie romantyzmu pojawia się w Wielkiej Improwizacji III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma ona pogłębić odbiór buntu Konrada. Konrad-polski Prometeusz, tak jak mityczny bohater buntuje się i walczy przeciwko Bogu i poświęca się (kara więzienia, Sybir) w imię miłości do ludzi. Z pracą bezsensowną, beznadziejną i jałową jednym słowem "syzyfową pracą" spotykamy się w utworze Stefana Żeromskiego pod tym samym tytułem. Syzyfowymi pracami autor nazywa rusyfikację prowadzoną wśród młodzieży polskiej, która jest czynnością z góry skazaną na niepo-wodzenie. Np. gdy nauczycielom - moskalom wydaje się, że przeciągnęli głównego bohatera - Borowicza na swoją stronę ten pod wpływem "Reduty Ordona" odnajduje swe miejsce jako Polak. Liczne nawiązania do mitu ikaryjskiego i mitu Nike służą do głębszych rozważań o sytuacji i życiu człowieka na świecie oraz refleksji na temat odwiecznych zagadnień towarzyszących naszej egzystencji: miłości, patriotyzmie itp. "Wciąż o Ikarach głoszą" Ernesta Brylla to refleksje nad tym co mógł odczuwać Dedal pod-czas śmierci Ikara? Czy myślał tylko o sobie? Bryll sugeruje realistyczny stosunek do życia, uważa że nawet najgorszy wypadek nie może przerwać naszej egzystencji. Nie może się też pogodzić, że opłakuje się upadek Ikara a rzadko przypomina się o sukcesie Dedala, który przecież doleciał do celu. "Wciąż o Ikarach głoszą - choć doleciał Dedal..." Kolejnym nawiązaniem do mitu ikaryjskiego jest opowiadanie "Ikar" Jarosława Iwaszkie-wicza. Autor ukazuje dwie bezsensowne śmierci, spowodowane brakiem zainteresowania otoczenia tym co się dzieje. W chwili tragedii koło Ikara i Michasia - głównych bohaterów opowiadania - nie było nikogo, kto by im pomógł. Każdy był zajęty swoimi codziennymi sprawami i troskami. Obaj zginęli ulegając niszczącej sile. Ikar ulegając niszczącym promieniom słońca, Michaś bezwzględ-nym oprawcom niemieckim. Do mitu Nike (bogini zwycięstwa) nawiązuje wiersz "Nike która się waha" Zbigniewa Her-berta. Poeta w swoim utworze ożywił postać Nike, która chce ucałować idącego do walki chłopca. Rezygnuje z tego w obawie, że ta pieszczota złamie jego hart ducha. Bogini wie, że los chłopca jest przesądzony. Jej pocałunek tego nie odwróci, sprawi on co najwyżej, że mógłby on zamiast w ataku zginąć w ucieczce. Drugim dziełem do którego odwołują się autorzy kolejnych epok jest Biblia. Biblia, obok mitologii i reszty antyku stanowi podstawę kultury europejskiej, na niej bowiem opiera się więk-szość motywów przytoczonych w literaturze późniejszych epok. Praktycznie cały światopogląd naszej cywilizacji jest w dużym stopniu oparty na zawartych tam treściach. Twórcy kolejnych epok wykorzystywali w swych dziełach pradawne symbole i postacie. Najczęściej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecność tego motywu potęguje katastroficzną wymowę dzieła, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, klęskę doczesnego świata i jego odrodzenie, upadek ludzkości i walkę dobra ze złem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy są: siedem pieczęci, siedem trąb, bestia - Antychrst itp. Widzenie księdza Piotra w Wielkiej Improwizacji w III cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza, ma charakter apokaliptyczny. Z kataklizmu wyłania się nowy świat, na czele którego stanie "wskrzesiciel narodu". Kolejnym przykładem może być "Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego, gdzie kata-klizm - koniec świata jest ukazany jako etap przejściowy do nowego życia. Z apokaliptyczną wizą Sądu Ostatecznego, którą fascynowali się poeci modernizmu spoty-kamy się w hymnie "Dies ires (dzień gniewu)" Jana Kasprowicza. Wyraża on bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojęcie dobra i zła, które są pierwiastkami koniecznymi we wszechświecie. Czesław Miłosz w "Piosence o końcu świata" ukazuje go jako coś oczywistego, nagłego, nieuniknionego, który można wywołać nieprzemyślanymi decyzjami i postępowaniem. Wizje apokalipsy spełnionej obrazują również liczne dzieła literatury wojenno-okupacyjnej oraz powojennej. Do nich zaliczymy "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Rozmowy z katem" Kazi-mierza Moczarskiego oraz "Małą Apokalipsę" Tadeusza Konwickiego. W tym utworze autor uka-zuje naszą, polską apokalipsę "Mam wrażenie jakby ten kraj naprawdę umierał (...). Nasza nędza współczesna jest przezroczysta jak szkło i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nędza to łaska totalnego państwa, łaska, z której żyjemy." Oraz apokalipsę prywatną "Oto nadchodzi koniec świata (...). Koniec mojego świata. Ale zanim mój wszechświat rozpadnie się w gruzy, rozsypie się na atomy, (...) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty." Kolejnym motywem jest "marność nad marnościami" zaczerpnięta z Księgi Kohaleta. Człowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, że człowiek nie zaznaje szczęścia, gdyż bogactwo, mądrość i rozum przemijają. Jedynymi nieprzemijalnymi rzeczami jest słońce i ziemia, a słaby i kruchy człowiek to marność. Motyw ten jest wykorzystywany do ukazania "przemijalności i chwilowości" ludzkiego życia. W wierszu "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią" podjęty jest problem śmierci, która jest nieunikniona. "Memento mori" (pamiętaj o śmierci) wskazuje na przemijalność ludzkiego życia i marność wszelkich spraw doczesnych, gdyż w chwili śmieci wszyscy są sobie równi, zarówno królowie i żebracy. Z niszczącym działaniem czasu spotykamy się również we fraszkach Jana Kochanowskiego "Na różę", "O żywocie ludzkim". Czas wszystko zmienia i jesteśmy wobec jego potęgi bezradni. Natomiast "Pieśń IX" mówi, że nie ma na świecie nic wiecznego zwłaszcza wiecznie szczęśliwego życia Do przemijalności nawiązuje wiersz Juliusza Słowackiego "Hymn (Smutno mi Boże)" oraz dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. Kolejny motyw Męki Pańskiej - cierpienia Chrystusa, który poświęcił się dla zbawienia świata szczególnego znaczenia nabrał w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym poję-ciem ideologicznym był mesjanizm. Adam Mickiewicz w III cz. "Dziadów" ukazuje mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, którą w "Widzeniu księdza Piotra" określono jako "czterdzieści i cztery". Ukazuje również mesjanizm narodowy, który polegał na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w sprawie zbawienia świata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli i tyranii. Polska jawi się jako "Chrystus narodów", a jej dzieje przedstawione są na wzór Męki Pańskiej. W utworze tym pojawia się również kolejny motyw jakim jest cierpienie (Księga Hioba), które do-tyczy narodu polskiego pod zaborami ,a przede wszystkim młodzieży polskiej, która była wywożo-na, przesłuchiwana i więziona. Jednak w literaturze cierpienie przybiera różne formy. W "Cierpieniach młodego Wertera" J. W. Goethego cierpienie spowodowane jest miłością do Lotty, która ma już narzeczonego i nie zwraca uwagi na Wertera. Ból z tego powodu doprowadza do samobójstwa bohatera. Tragiczna jest również miłość Gustawa i Pasterki z IV cz. "Dziadów" Adama Mickiewicza. Przyczyną cierpienia jest pochodzenie z różnych klas społecznych ,a co się za tym wiąże kochan-kowie nie mogą się pobrać. Drugą formą cierpienia jest tęsknota za ojczyzną tak dobrze uchwycona w "Hymnie (Smut-no mi Boże)" Juliusza Słowackiego oraz w "Mojej piosence II" Cypriana Kamila Norwida. "Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba podnoszą z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, TĘSKNO MI BOŻE" W "Pieśni Wajdeloty " z "Konrada Walenroda" Adama Mickiewicza jest obecny motyw Mojżeszowej Arki Przymierza. Poezja jak Arka Przymierza tworzy więź, łączność pomiędzy star-szymi a młodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielką siłą scalającą naród, stanowiącą o jego istnieniu. I tak właśnie głosi wymowy cytat: "O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty. W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty." Na motywach biblijnych oparte są jeszcze takie utwory jak: "Bogurodzica", "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", "Lament Świętokrzyski". Odwołania do Boga są w utworach Jana Kocha-nowskiego "Czego chcesz od nas Panie", "Psałterz Dawidów". "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza oraz "Mistrz i Małgorzata" Bułhakowa to nawiązania do osoby Jezusa i ludzi go otaczających (apo-stołowie, Piłat) Wymienione powyżej tytuły utworów nawiązujących do antyku i Biblii stanowią wierzcho-łek góry lodowej. Dlaczego? Mitologia jak i Biblia zawierają w sobie treści ponadczasowe, płynące z nich nauki można przypisać ludzkości w każdej chwili i sytuacji. Były dobre w starożytności, są dobre i pouczające dziś, a i w przyszłości treści będą aktualne. Dzięki temu popyt na motywy bi-blijne i mitologiczne nigdy się nie skończy, tym bardziej, że społeczeństwo XX wieku jest coraz bardziej niezdecydowane w swoich postępowaniach i potrzebuje wzorców do naśladowania lub przestróg czego nie należy czynić.