Motyw zła w literaturze

Zło_____________ Zło jest antynomią dobra, różnorako postrzeganą w literaturze i sztuce: 1) zło uosobione, np. Szatan, patrz: Szatan, 2) zło jako abstrakt, 3) zło jako element natury człowieka, 4) człowiek jako krystaliczne zło. Biblia -1) Zło postrzegane jako Szatan (patrz: Szatan). 2) Zło jest cechą charak¬teru człowieka, np. faryzeuszy, pozornie religijnych i pobożnych, w istocie fał¬szywych i nietolerancyjnych. 3) Uoso¬bieniem zła w Apokalipsie jest Wielka Nierządnica (starożytny Rzym) i Bestia, która walczy z Niewiastą. Według Apo¬kalipsy zło zniknie z powierzchni ziemi po Sądzie Ostatecznym, gdy nastanie Jeruzalem Niebiańskie. Mitologia - Zło, obok dobra, jest cechą bogów (w przeciwieństwie do biblij¬nego Boga). Kronos pożera własne dzie¬ci w obawie przed utratą władzy. Zeus karze Prometeusza za to, że dał ludziom ogień. Artemida pozwala na to, by psy rozszarpały Akteona, zamienionego przez nią w jelenia. Apollo zgadza się, by obdarto ze skóry Marsjasza. Przyda¬nie bogom cech złych, jak i dobrych, miało upodobnić ich do człowieka. Baśnie i legendy - Zło przedstawiane jest tutaj pod postacią duchó"w, czarow¬ników, wiedźm, smoków, trolli, kobol-dów, które mają moc przewyższającą możliwości człowieka. Może ono być także dominującą cechą natury ludzkiej (np. zła królowa w „Królewnie Śnież¬ce"). Fabuła utworów jest prowadzona tak, by w końcu zwyciężyło dobro, np. w legendzie o Bazyliszku, który samym wzrokiem zabijał ludzi, potwor został pokonany przez prostego chłopaka, dzięki sprytowi, a nie sile. Dante Alighieri „Boska Komedia" - patrz: piekło, Szatan. W. Szekspir „Hamlet" - Uosobieniem zła jest tutaj Klaudiusz, który dla zdoby¬cia korony zabija swego brata. Knuje także spisek przeciwko Hamletowi, któ¬ry odkrył jego tajemnicę. W. Szekspir „Makbet" - Zło to nie tylko cechy osobowości Makbeta i jego żony. Są nim także wiedźmy, które podsuwają Makbetowi pomysł zabicia Duncana. W przemyślny sposób sterują historią świata tak, by dominowało w niej zło. Patrz: władza/władca, zbrod¬nia/zbrodniarz. W. Szekspir „Burza" - Kaliban, syn wiedźmy Sykoraks, przedstawiony zo¬stał zgodnie z wyobrażeniami ówczes-nych ludzi o krajowcach nowo odkry¬tych ziem. Jest to dzikus bez jakichkol¬wiek uczuć. Zrodzony ze zła, jest nim napiętnowany zarówno pod względem charakteru, jak i wyglądu (potwornie zniekształconego). M. Sęp-Szarzyński „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" - patrz: wojna. Wolter „Kandyd" - Według filozofa Marcina porządek świata opiera się na złu (dowodem na to mogą być jego doświadczenia życiowe), a człowiek skazany jest na nieustanne cierpienie i niepowodzenia. Historia świata to przemoc, a cywilizacja niesie zagładę c zło wieczeństwa. J.W. Goethe „Faust" - Złem jest nie tylko Mefistofeles, ale i natura samego Fausta, który nie waha się zaprzedać diabłu, a potem opuścić Małgorzatę, by tylko posiąść pełnię wiedzy. Patrz: Sza¬tan. M. Lewis „Mnich" - Głównym bohate¬rem tej powieści grozy jest mnich Amb¬roży, wcielenie szatańskiego zła, roz-pustnik ukrywający się pod szatą mni¬cha. Uwodzi on niewinną dziewicę, do¬puszcza się szeregu zbrodni, które pro¬wadzą go do zguby. G.G. Byron „Giaur" - patrz: zbrod¬nia/zbrodniarz. A. Mickiewicz „Ballady i romanse" - Zło kryje się w człowieku (pani zabija pana, pan zdradza dziewczynę, żołnie¬rze cara napadają na bezbronne miasto), jego pierwiastki kryją się także w świe¬cie fantastycznym i w przyrodzie (wro¬gość wobec człowieka, bezwzględność wyroków). Patrz: zjawy - upiory - wam¬piry. A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Krys¬talicznym złem jest tutaj duch złego pana, który za życia gnębił swoich pod-danych i był dla nich bezlitosny. Po śmierci cierpi on niewypowiedziane ka¬tusze (stado kruków i sów rozrywa na nim odzienie, a potem kaleczy jego ciało). A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - Zło uosabiają tu siły ciemności (duchy z le¬wej strony), a także Senator i jego ludzie, którzy dla własnej kariery skłon¬ni są zniszczyć życie innych ludzi, tor¬turować młodych więźniów, a nawet ich zabić. Patrz: proces, sąd/wina i odpo¬wiedzialność. J. Słowacki „Kordian" - patrz: Szatan. J. Słowacki „Balladyna" - Zło kryje się w głównej bohaterce, która postana¬wia za wszelką cenę dojść do władzy. Kierując się zasadą: „cel uświęca śro¬dki", zabija swoją siostrę, męża, a także Grabca. Ginie porażona gromem, osą¬dzona przez samą siebie. Patrz: wła¬dza/władca. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" -patrz: rewolucja, Szatan, teatr mundi. H. Balzac „Ojciec Goriot" - patrz: zbrodnia/zbrodniarz. E.A. Poe „Opowieści niesamowite" - Zło tkwi w bohaterach opowiadań („Czarny kot"), ale i w atmosferze opisy wanych miejsc („Zagłada domu Ushe-rów"). Bohaterami są zazwyczaj neuro¬tycy uzależnieni od narkotyków („Bere-nice", „Czarny kot", „Ligea"), ludzie żyjący złudzeniami, którzy nie wahają się popełnić zbrodni dla spokoju włas¬nego sumienia („Zagłada domu Ushe-rów", „Czarny kot", „Berenice"). E. Bronie „Wichrowe Wzgórza" - Zło jest elementem osobowości wszystkich bohaterów. Szczególnie wyeksponowa¬ne zostało w przypadku postaci Heatc-liffa. Objawia się ono w chorobliwym dążeniu do destrukcji świata otaczające¬go (Heatcliff, Hindley) i samego siebie (Katarzyna, Heathcliff). Pod jego wpły¬wem znajdują się też inni bohaterowie. Zło znika z kart powieści wraz z zarę¬czynami młodej Katarzyny i Haretona, którzy opuszczają Wichrowe Wzgórza. M. Shelley „Frankenstein" - Złem jest pycha człowieka, który przypisuje sobie cechy boskie (ożywienie tego, co mart¬we), ale i brak miłości. Monstrum (po¬twór stworzony z tkanek ludzi zmar¬łych) został odrzucony przez wszyst¬kich, nawet przez swojego stwórcę; za¬bija, by obronić się przed światem. Patrz: sobowtór. R. Stevenson „Doktor Jekyll i mister Hyde" - patrz: sobowtór. O. Wilde „Portret Doriana Graya" - Bohaterami powieści są: młody, pięk¬ny człowiek i jego portret, który stanowi alter ego Doriana. Zepsucie moralne bohatera (z czasem stał się on uosobie¬niem zła), jego okrucieństwo (zabija kobiety, morduje przyjaciela) odciskają swe piętno na portrecie, a nie na nie¬zwykle pięknej twarzy Graya. Portret ten ukazuje jego prawdziwe oblicze, ukrywane przed otoczeniem i napawa Doriana przerażeniem. Strach zmusza go, by zniszczyć obraz; przebija go sztyletem. Następnego dnia znaleziono ciało zasztyletowanego Graya. Jego twarz była odpychająca, napiętnowana zepsuciem i złem, podczas gdy portret nadal ukazywał pięknego młodzieńca. J. Kasprowicz „Dies irae" - patrz: apokalipsa. J. Kasprowicz „Święty Boże, Święty Mocny..." - patrz: Szatan. A. Gide „Fałszerze" - Tytułowi boha¬terowie to mieszkańcy Paryża, należący do socjety, którzy wobec innych ludzi przywdziewają maski. Od środka nisz¬czeni są przez neodekadencką amoral-ność, a zło przenika ich wszystkich. Hrabia Passavant uwodzi młodych chło¬pców, Yincent Molinier morduje swą kochankę, a Edward nawiązuje romans ze swoim bratankiem. Najbardziej przejmujący jest jednak obraz dzieci, które zajmują się rozprowadzaniem fał-szywych monet, doprowadzają do sa¬mobójstwa jednego z nich. S. Żeromski „Przedwiośnie" - patrz: rewolucja. Z. Nałkowska „Granica" - patrz: ro¬dzina, wina i odpowiedzialność. B. Schulz „Ulica Krokodyli" - W opo¬wiadaniu autor opisuje powstawanie no¬wej dzielnicy na przedmieściach trady¬cyjnego, żydowskiego miasteczka. Zło Ulicy Krokodyli to jej tandetność, mier¬nota, amoralność i rozwiązłość przeni¬kająca mieszkańców. Przede wszystkim Schulz obwiniają o to, że działa destruk¬cyjnie na ludzi z samego miasteczka. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" - patrz: Rosja, Szatan. A. Camus „Dżuma" - Jedna z inter¬pretacji powieści zakłada, że tytułowa dżuma jest złem, które nie tylko panuje na świecie, ale jest wewnątrz każdego człowieka (Wiem na pewno, że każdy nosi w sobie dżumę, nikt bowiem, nie, nikt na świecie nie jest od niej wolny.). Walka z epidemią, która wyniszcza lu¬dzi, to w istocie walka ze złem, które nie jest karą za grzechy zesłaną przez Boga, ale wywodzi się od samego człowieka. Ludzie nigdy z nim nie wygrają; triumf nad złem nie jest wieczny (...bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony...) J. Iwaszkiewicz „Matka Joanna od Aniołów" - Prawdziwym złem nie są demony, które opętały matkę Joannę, ale pycha w jej sercu. Sama przyznaje, że opętanie było próbą zwrócenia na siebie uwagi, że głównym celem było dla niej znaleźć się w centrum zaintere¬sowania. Zło jest tak silne, że oddziałuje nawet na pobożnego księdza Suryna, który pozwolił się opętać demonom. G. Orwell „Rok 1984" - patrz: wła¬dza/władca, antyutopia. J. Andrzejewski „Ciemności kryją ziemię" - patrz: sobowtór. J. Andrzejewski „Bramy raju" - Złem jest ideologia zaszczepiona Jakubowi przez hrabiego Ludwika z Yendome. Motywacje pozostałych dzieci mają charakter sensualny, a nie religijny, co świadczy o fałszywych intencjach ucze¬stników krucjaty. Jedynym oddanym idei jest Jakub, który z Jakuba Pięknego staje się Jakubem Ślepym. Sen minory¬ty, jak i ostatni fragment utworu (strato¬wanie mnicha zatrzymującego krucjatę oraz drugie zdanie utworu: / szli cala noc) mówią o zwycięstwie fałszywej ideologii. Patrz: krucjata. J. Steinbeck „Na wschód od Edenu" - Krystalicznym złem jest postać Katarzyny wyzutej z wszelkiej moralności, zepsutej, dążącej jedynie do osiągnięcia wolności i określonego statusu mająt¬kowego. Prowadzi ona dom publiczny, oferując najbardziej perwersyjne rozry¬wki cielesne, bez pardonu zabija ludzi. Dopiero pod koniec życia dostrzega, że jedynym sensem jej istnienia mógłby stać się jej syn, Aron. Patrz też: wina i odpowiedzialność. K. Moczarski „Rozmowy z katem"- patrz: kat. W. Golding „Władca much" - W swo¬jej powieści przeciwstawia się Golding popularnym w XVIII i XIX wieku teo¬riom, że człowiek jest z natury dobry, a zło ma swoje źródła w cywilizacji. Historia chłopców, którzy znaleźli się na rajskiej wyspie, dowodzi czegoś zupeł¬nie przeciwnego. Czlowiek rodzi zlo jak pszczola miód, jest ono częścią jego natury. Jedynym, co może powstrzymać owo zło, jest cywilizacja. U. Eco „Imię róży" -1) Jorge - patrz: starość/starzec, zdrada. 2) Wielki In¬kwizytor Bernardo Gui, człowiek, który dobrze zna sprawki złego, w istocie sam jest uosobieniem zła. Z uporem dąży do skazania podejrzanych, torturuje ofiary Inkwizycji, a ich śmierć traktuje jak oczyszczenie świata ze zła (Niech za¬płoną oczyszczające stosy!). G. Garcia Marąuez „Sto lat samotno¬ści" - Złem jest wszystko, co pochodzi z zewnątrz Macondo i narusza porządek miasta. Jest nim historia, która ingeruje w czas sakralny, według którego żyją mieszkańcy, a także cywilizacja (Kam¬pania Bananowa), z którą wiąże się demoralizacja, jak i podważenie wiary w magiczność świata (cuda techniki łatwo dawały się wytłumaczyć). f. Keneally „Lista Schindlera" - jątrz: zbrodnia/zbrodniarz. * „Nieraz człowiek nazywa ziem to, czego nie chce się wyrzec, a dobrem - czego mu brak tylko z pozoru". (K. Brandys) * „Mało byłoby zła na świecie, gdyby nie można go było czynić w imię dobra". (M. von Ebner-Eschenbach) * „Aby zło zatriumfowało, wystarczy, by dobry człowiek niczego nie robił". (E. Burkę) * „Dobro ma ręce związane, gdyż zawsze się czymś krępuje, zło jest wolne, gdyż nie krępuje się niczym". (T. Kotarbiński) * „Zło nęci nie mimo - ale właśnie dlate¬go, że jest złem". (A. Sandauer) * „Zło rodzi się z uznania własnych po¬trzeb i pożądań bez oglądania się na ich rezultaty dla innych". (J. Kuncewicz) * „Człowiek hołduje chętniej dobru niźli złu, ale warunki nie sprzyjają mu". (B. Brecht) * „Musisz popełnić zło, aby umieć czynić dobro". (N.W. Gogol) * „Czasami trzeba jako dobro oceniać mniejsze zło". (N. Macchiavelli)