Motyw władzy w literaturze

Władza/władca Władza/władca - Prawo rządzenia pań¬stwem, panowanie, rządzenie kimś, kie¬rowanie. Oddziaływanie na kogoś, wpływ, moc, siła. Władca to człowiek, który sprawuje władzę polityczną, mo¬narcha, panujący. Insygniami władzy były najczęściej korona, jabłko i berło. W literaturze motyw władzy występuje w wielu różnych wariantach - władzy doskonałej, tyranii, władzy artysty nad wykreowanym światem, władzy czło¬wieka nad drugim człowiekiem. Biblia (ST) -1) Bóg, stwarzając świat, nazywa każdą z pojawiających się rze¬czy. Nazywając, obejmuje w niepo-dzielne panowanie. 2) Człowiek otrzy¬muje od Boga władzę nad wszystkimi roślinami i zwierzętami na ziemi. Staje się panem stworzenia. 3) Królowie Iz¬raela sprawują swoją władzę z bożego wyboru - Bóg im tę władzę daje i on może ich jej pozbawić. 4) Dawid jako władca jest bardzo impulsywny i podej¬muje często nawet ważne decyzje pod wpływem emocji. 5) Salomon jest wład¬cą roztropnym i mądrym. Każdą decyzję podejmuje po długim namyśle. Najbar¬dziej znany jest jego sąd w sprawie dwóch kobiet, z których każda podawała się za matkę dziecka. Salomon kazał rozciąć dziecko na dwie połowy. Kiedy jedna z kobiet krzyknęła, by tego nie czyniono, jej oddał dziecko. Tylko praw¬dziwa matka wolałaby wyrzec się dziec¬ka, niż zgodzić się na jego śmierć. Biblia (NT) - 1) Herod tak bardzo obawia się o swoją władzę, że kiedy dowiaduje się, że narodził się nowy król żydowski, każe wymordować wszystkie dzieci, które urodziły się w czasie okreś¬lonym przez uczonych w piśmie jako czas narodzin owego króla. 2) Na krzyżu Chrystusa zostaje umieszczony napis określający jego winę: „Jezus Nazareń-ski Król Żydowski" (INRI). 3) W „Liś¬cie do Rzymian" św. Paweł zaznacza, że wszelka władza na ziemi pochodzi od Boga, dlatego też należy szanować wła¬dców. Ideę tę przejmie św. Tomasz z Akwinu. Mitologia -1) Uranos obejmuje władzę nad światem w sposób niejako naturalny - jest pierwiastkiem męskim pierwszej pary bogów, która wyłoniła się z chaosu. 2) Kronos zostaje władcą świata, po¬zbawiwszy tronu swojego ojca. Uranos wykastrowany przez syna, jako ułomny w swej męskości, nie może panować. 3) Zeus, zanim obejmie władzę, musi sto¬czyć walkę z ojcem i tytanami, a potem z gigantami. Ostatecznie jednak zwyciꬿa i od tej chwili do niego należy zwierzchnia władza nad całym światem, bogami i ludźmi. Jego bracia otrzymują we władanie: Posejdon - morza i ocea¬ny, Hades - państwo podziemne. 4) Minos jest królem Krety. Rządzi swoim państwem mądrze i sprawiedliwie, ale nie godzi się na to, by opuścił je Dedal, który na jego rozkaz zbudował labirynt kryjący potwora Minotaura, syna królo¬wej Pasifae i byka. 5) Wszyscy bohate¬rowie mitów są władcami bądź pocho¬dzą z rodzin królewskich. Wiąże się to z faktem, że opowieści mityczne zwykle powstawały na temat panujących. Homer „Iliada" - 1) Patrz: mitologia - Zeus. 2) Priam, władca Troi, odrzuca swój królewski majestat i udaje się do Achillesa, by go błagać o wydanie zwłok Hektora. 3) Wszyscy walczący pod Troją bohaterowie są panującymi władcami, którzy porzucili swoje państ¬wa, by zgodnie z umową wesprzeć Menelaosa w jego wojnie o odzyskanie żony. Homer „Odyseja" -1) Alkinoos, wład¬ca Feaków, kieruje swoją myślą okręty. Takim właśnie okrętem powróci na Ita-kę Odyseusz. 2) Powrót Odysa do domu to nie tylko powrót ojca i męża, ale przede wszystkim władcy, który wraca do swojego państwa, by ponownie objąć w nim rządy. Sofokles „Król Edyp" - Edyp jest dobrym władcą Teb: rozważny, opano¬wany, dba o dobro swoich poddanych. Kiedy wyrocznia ogłasza, że nękające miasto nieszczęścia są karą bogów za to, że zabójca Lajosa nie poniósł dotąd kary, Edyp publicznie oświadcza, że zbrodniarz zostanie surowo ukarany. Gdy okazuje się, iż właśnie on zabił Lajosa, by uwolnić miasto od przekleńs¬twa bogów, wymierza sobie karę. Sofokles „Antygona" - Kreon znajduje się jako nowy władca Teb w wyjątkowo trudnej sytuacji. Objął rządy po okresie chaosu i bratobójczej wojny. Miasto od dawna nie zaznało spokoju, wstrząsane skandalami w rodzinie królewskiej. Wy-daje zakaz grzebania zwłok Polinejkesa, by przykładnie ukarać zdrajcę. Gdy oka¬zuje się, że Antygona złamała jego rozkazy, staje przed dramatycznym wy¬borem: ukarać winną i pokazać pod¬danym, że nikt nie stoi ponad prawem, nawet członkowie panującej rodziny, czy też uwolnić Antygonę i narazić się na oskarżenia o nepotyzm. „Pieśń o Rolandzie" - Karol Wielki jako władca odznacza się przede wszys¬tkim rozwagą. Darzy też swoich rycerzy miłością i szacunkiem. By pomścić śmierć Rolanda i innych parów poleg¬łych w wąwozie Ronsewal, wydaje bit¬wę Saracenom, a później poddaje pod sąd boży zdrajcę Ganelona. J. Bedier (oprać.) „Dzieje Tristana i Izoldy" - Król Marek jest niemalże idealnym władcą średniowiecznym: dzielny rycerz, mądry król, chętnie słu¬cha rady swoich wasali. Ale staje przed wyjątkowo trudnym wyborem - czy ma ukarać oskarżonych o romans Tristana i Izoldę, czy też zaniechać pomsty na ukochanej żonie i siostrzeńcu. Anonim zw. Gallem „Kronika pol¬ska" - Bolesław Wielki (Chrobry) i Bo¬lesław Krzy wousty są dla Anonima wła¬dcami idealnymi. Narodziny takiego władcy powinny być związane z jakimś cudem, bo jest on darem od Boga (Krzy-wousty). Już w dzieciństwie i wczesnej młodości powinien on okazywać zapo¬wiedzi przyszłych niezwykłych zdolno¬ści i monarszej roztropności (opowieści o Krzywoustym i Sieciechu). Idealny władca, gdy już zasiada na tronie, jest opiekunem Kościoła, okazuje szacunek jego sługom, dba o dobro swoich pod-danych bez względu na to, do jakiego stanu należą. Sądy sprawuje mądrze i sprawiedliwie. W czasie wojen okazuje się doskonałym rycerzem i wodzem. Rusza zawsze jako pierwszy do boju i znosi te same niewygody, co jego wojowie. Śmierć władcy idealnego okrywa żałobą cały kraj i przynosi chaos i nieszczęścia (Bolesław Chrobry), bo jego następca nie dorównuje mu talen¬tami i rządzi nieudolnie (Mieszko II). Wincenty Kadłubek „Kronika pols¬ka" - Idealnym władcą, mądrym, spra¬wiedliwym, a nade wszystko pobożnym, jest Kazimierz Odnowiciel. J. Długosz „Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego" - Dłu¬gosz przedstawia galerię władców od czasów legendarnych po Kazimierza Jagiellończyka, oceniając ich wady i za¬lety. W sądach jest bardzo subiektywny i wyraźnie jednych darzy sympatią, in¬nych nie. Zawsze jednak wskazuje, że życie i postępowanie każdego władcy wpływa na losy jego państwa. Patrz: wojna - J. Długosz, przypadek Włady¬sława IV. N. Machiavelli „Książę" - Władzę można osiągnąć na wiele różnych sposo¬bów - można ją odziedziczyć, można zostać wybranym, można wreszcie zdo¬być ją przez zbrodnię. Nie to jest istotne. Ważne jest, jak ją się sprawuje. Nawet najbardziej legalny władca, jeśli nie dba o dobro obywateli, zostanie swojej wła¬dzy pozbawiony. Nawet największy zbrodniarz, jeśli troszczy się o dobro poddanych i państwa, będzie rządził długie lata. Machiavelli radzi, by ten, kto dochodzi do władzy drogą zbrodni, wszystkie występki popełnił od razu, a potem panował mądrze i sprawied¬liwie. Dla autora „Księcia" wzorem władcy był Lorenzo de Medici (Waw¬rzyniec Wspaniały), książę Florencji. T. Morę „Utopia" - Rządy na Utopii sprawuje Rada złożona z pięćdziesięciu naczelników miast, którzy wybierani są spośród naczelników familii. Rada na roczną kadencję obiera ze swojego gro¬na księcia, który jest jej przewodniczą¬cym, ale ma taką samą władzę jak inni członkowie. A. Frycz Modrzewski „Commenta-riorum de Republica emendanda..." („O poprawie Rzeczypospolitej...") - Modrzewski postuluje przyznanie kró¬lowi większych uprawnień, lecz jedno¬cześnie poddanie go surowej kontroli sejmu. Przeciwstawiając się Machiavel-lemu, autor twierdzi, że władca zawsze powinien postępować etycznie, zarów¬no wtedy, gdy dochodzi do władzy, jak i wtedy, gdy ją sprawuje. J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - 1) Priam jest nieudolnym władcą, który boi się odpowiedzialności za podejmowane samodzielnie decyzje, więc kwestię wydania Heleny mężowi bądź pozostawienia jej w Troi poddaje pod dyskusję Rady, choć jako ojciec Parysa sam powinien zadecydować, co należy uczynić. 2) W pieśni Chóru Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie... Ko¬chanowski stwierdza, że władcy, którym zwirzchność nad stadem bożym zwierza-no, powinni mieć na uwadze przede wszystkim dobro swoich poddanych. Muszą pamiętać o tym, że przyjdzie im przed Bogiem zdać sprawę ze swoich rządów. Dodaje też autor, że przełożo¬nych występy miasta zgubiły I szerokie do gruntu carstwa zniszczyły. P. Skarga „Kazania sejmowe" - Osła¬bienie władzy królewskiej uznaje Skar¬ga za jedną z chorób Rzeczpospolitej. W. Szekspir „Hamlet" - 1) We wspo¬mnieniach syna stary Hamlet jawi się jako idealny władca. Nic jednak o tym nie świadczy. Nikt inny oprócz młodego Hamleta nie mówi o rządach starego króla. 2) Klaudiusz zasiadł na tronie Danii po zabiciu własnego brata. Jednak jako władca wydaje się być mądry i sprawiedliwy (every inch King - król w każdym calu). Jego postępowanie w stosunku do Hamleta można tłuma¬czyć racją stanu i dbałością o spokój w państwie. W. Szekspir „Makbet" - 1) Makbet popełnia zbrodnię, by przyspieszyć speł¬nienie przepowiedni czarownic, że zo¬stanie królem Szkocji. Jednak to pierw¬sze morderstwo - zabicie Dunkana - po¬ciąga za sobą konieczność kolejnych zbrodni. Wreszcie sam Makbet stwier¬dza, że zły plon bezprawia nowym się. tylko bezprawiem poprawia. Żądza wła¬dzy rozbudzona w nim przez czarow¬nice prowadzi w końcu do zguby. Patrz też: kat. 2) Lady Makbet podsyca w mꬿu pragnienie władzy. Ona też pomaga mu w dokonywaniu zbrodni, które uto¬rują mu drogę do tronu, a później po¬zwolą na nim w pozornym spokoju zasiadać. W. Szekspir „Ryszard III" - Król Ryszard UJ nie cofa się przed żadną zbrodnią, byle tylko osiągnąć to, czego pragnie - koronę. Ma przeciwko sobie wszystkich, więc nie będzie mógł długo się cieszyć zdobytą władzą. Patrz też: kat. W. Szekspir „Burza" - Prospero spra¬wuje na swojej wyspie tyrańską władzę przy pomocy czarów. Przybył tu jako wygnaniec pozbawiony tronu we włas¬nym państwie. Molier „Świętoszek" - Niezwykle skomplikowana sytuacja, w której zna¬lazł się Orgon, ma szczęśliwe rozwiąza¬nie dzięki przenikliwości i mądrości Księcia. Już przy pierwszym spotkaniu rozpoznał on w Tartufie złoczyńcę. Po¬zwolił mu wierzyć, że Orgon zostanie uwięziony, bo chciał, by oszust jeszcze bardziej się pogrążył. Wolter „Kandyd" - Etykieta na dwo¬rze władcy Eldorado jest niezwykle prosta-na powitanie należy króla uścis¬nąć i dwa razy pocałować. Panujący w legendarnej krainie jest stróżem wol¬ności wszystkich obywateli i przyby¬szów. Na jego rozkaz zostaje zbudowa¬na machina, która pozwoli Kandydowi i Kakambo powrócić do znanego świata. Wielka encyklopedia francuska („En¬cyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł") - Jedyną naturalną formą władzy jest władza ro¬dzicielska, ale i ta ustaje z chwilą uzys¬kania przez dzieci zdolności do samo¬dzielnego i rozumnego kierowania swo¬im życiem. S. Staszic „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" - Polsce potrzebna jest monarchia dziedziczna. Wolne obiera¬nie królów daje ościennym państwom możliwość ingerowania w sprawy kraju. I. Krasicki „Do króla" - Krasicki przytacza liczne zarzuty, które pod ad¬resem Stanisława Augusta Poniatows-kiego wysuwa szlachta - jest zbyt mło¬dy, uczony, stara się być kochanym przez poddanych. To wszystko jednak tworzy obraz króla jako doskonałego oświeconego władcy, a kompromituje prymitywnych oskarżycieli. A. Mickiewicz „Reduta Ordona" - Car, w którego imię walczą rosyjskie wojska, jest tyranemya/c Bóg silnym, jak szatan złośliwym. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1) W Wielkiej Improwizacji Konrad do¬maga się od Boga rządu dusz, chce władzy równej władzy Boga. Pragnie jej nie dla własnej chwały, lecz po to, by większe niż Bóg uczynić dziwo — zanucić pieśń szczęśliwą, sprawić, by cierpiący naród polski stał się szczęśliwym. 2) Car jest tyranem, który od dziecka uczy się posługiwania knutem. Jego despotycz¬nym rządom sprzyja nawet klimat stoli¬cy (Petersburga) - nieprzyjazny lu¬dziom, zmienny. („Ustęp"). Patrz też: kat. J. Słowacki „Kordian" - 1) Car jest koronowany na polskiego króla, a nikt spośród zgromadzonych nie dostrzega tragiczności tego, co się dzieje. 2) Pre¬zes, przeciwstawiając się zamachowi na cara, wskazuje na groby królewskie w katedrze św. Jana i mówi, że w Polsce nigdy nie było zbrodni królobójstwa, a więc jakby uznaje legalność władzy carskiej. 3) Rozmowa cara Mikołaja, i Wielkiego Księcia Konstantego ukazu¬je obu tych członków rodziny panującej jako odrażających zbrodniarzy, którzy niczym nie różnią się od pospolitych morderców. Patrz też: zbrodnia/zbrod¬niarz, kat. J. Słowacki „Balladyna" - 1) Prawo¬wity władca, król Popiel, musiał uciekać ze stolicy, ale zabrał ze sobą koronę, symbol legalności władzy. Pokonawszy uzurpatora, Kirkor ogłasza, że ten, kto pojawi się w Gnieźnie z ową koroną, powinien zasiąść na tronie. Otworzy to drogę do panowania Balladynie. 2) Nie¬jako parodią i karykaturą władcy jest Grabieć, który zjawia się na zamku Kirkora w koronie rodu Popielów. Co dziwne, zgromadzeni tam panowie od¬dają mu hołd. Gdy jednak przyjdzie noc, Grabieć zginie z ręki żądnej władzy Balladyny i Fon Kostryna. 3) Po doko¬naniu wielu zbrodni Balladyna zasiada wreszcie na tronie w Gnieźnie. Jak chce zwyczaj, musi zacząć swoje panowanie od sprawowania sądów. Stają przed nią kolejno oskarżyciele, którzy zanoszą przed majestat skargi na jej własne zbrodnie. Za każdym razem Balladyna osądza je zgodnie ze starodawnymi pra¬wami. Kiedy po raz ostatni mówi: Win¬na śmierci, zabijają piorun. Paradoksal¬nie stała się ofiarą tego, że chciała panować mądrze i sprawiedliwie. Patrz też: kat. A. Dumas „W dwadzieścia lat póź¬niej" -1) Karol I, władca Anglii, opisa¬ny został jako król-męczennik (do koń¬ca pełen godności, honorowy i sprawie¬dliwy), którego parlament niesłusznie skazał na śmierć (patrz: sąd/proces). 2) Po śmierci Ludwika XIII, w czasie regencji Anny Austriaczki, faktycznym władcą Francji jest kardynał Mazarini - intrygant, skąpiec i oszust. Przez Fran¬cuzów traktowany jest jako mierna ko¬pia Wielkiego Kardynała - Richelieu. B. Prus „Z legend dawnego Egiptu" - 1) Stary Ramzes jest władcą des¬potycznym i okrutnym, ale okazuje się, że tylko on może rządzić Egiptem, ponieważ dobro państwa stawia ponad dobro osobiste. Nie zawahał się przyjąć lekarstwa, które mogło go albo uleczyć albo uśmiercić, bo Egipt musi mieć silnego władcę, silną ręką trzymającego ster państwa. 2) Młody Horus okazał się znacznie lepszy od dziadka jako czło¬wiek. Dekrety, które przygotował, miały humanitarny charakter. Jednak jako przyszły władca skompromitował się. Umierając, najpierw odrzucał te dek¬rety, które dotyczyły spraw całego pańs¬twa. Jako ostatni, z martwej już ręki Horusa, wysunął się na podłogę dekret o uwolnieniu Bereniki, najbardziej pry¬watny. B. Prus „Faraon" - 1) Stary Ramzes sprawował swoje rządy w ścisłym poro¬zumieniu z kapłanami, będąc całkowi¬cie uzależniony od ich wiedzy. 2) Młody Ramzes chce w swoich rządach oprzeć się na egipskim ludzie. Lekceważy wie¬dzę kapłanów i ponosi klęskę. Jego miejsce zajmuje kapłan Herhor, zapo¬czątkowując nową dynastię. Do klęski Ramzesa przyczyniło się również to, że wybrał błędną teorię państwa, twier¬dząc, iż jest ono kupą piasku, którą faraon przesypuje według swojej woli. H. Sienkiewicz „Ogniem i mieczem" - Jan Kazimierz jest władcą, który sta¬wia na pierwszym miejscu dobro Rze¬czypospolitej. Kiedy Skrzetuski przyno¬si wieść o sytuacji w oblężonym Zbara¬żu, król odrzuca rady niechętnych Wiś-niowieckiemu magnatów i wyrusza na odsiecz. H. Sienkiewicz „Potop" - Jan Kazi¬mierz uchodzi przed wojskami szwedz¬kimi z kraju, bo zostaje zdradzony przez magnatów. Kiedy docierają do niego wieści, że w Polsce rodzi się opozycja przeciw Szwedom, nie zważając na nie-bezpieczeństwo, postanawia wracać. H. Sienkiewicz „Pan Wołodyjowski" - Król Michał Korybut Wiśniowiecki jest władcą marionetkowym. Daje sobą kierować przedstawicielom możnych rodów, którzy prowadzą kampanię prze¬ciw Sobieskiemu. H. Sienkiewicz „Quo vadis" - Neron jako władca jest tyranem. Otacza się tłumem pochlebców, którzy boją się powiedzieć mu prawdę o jego obłąka¬nych pomysłach. Po to, by mógł opie¬wać pożar Troi, zostaje podpalony Rzym i giną tysiące ludzi. Patrz: błazen. A. Nowaczyński „Wielki Fryderyk" - Król Prus, Fryderyk Wielki, jest wład¬cą despotycznym i bezwzględnym. Człowiek jako jednostka, jego uczucia, pragnienia nie mają dla Fryderyka żad¬nego znaczenia. Nawet najbliższych przyjaciel i rodzinę traktuje wyjątkowo surowo. Ale wszystko, co robi, robi dla dobra Prus. Za jego panowania stały się one potęgą nie tylko militarną, ale także gospodarczą. Tym usprawiedliwia No-waczyński nawet najbardziej nieetyczne działania króla (np. zasypywanie Polski fałszywymi monetami, przekupowanie polskich posłów). S.I. Witkiewicz „Szewcy" - Władza wpływa na człowieka demoralizująco, ale jednocześnie nużąco. Po pierwszym okresie zachwytu możliwościami, jakie daje, przychodzi nuda i nuda coraz większa. G. Orwell „Rok 1984" - Bezosobowa władza Partii rozciąga się na wszystkie sfery ludzkiego życia. Obywatele są pod nieustanną kontrolą, śledzeni przez tele-ekrany. Partia decyduje o tym, co jest aktualnie prawdą i co zawsze prawdą było. W. Szymborska „Radość pisania" - Poeta ma nieograniczoną władzę nad stworzonym przez siebie światem. Od niego zależy nie tylko to, co się w nim wydarzy, ale również to, czy w ogóle będzie trwał. * , Jakżeż zgubne jest wmawianie królom, że tylko Boga mają się bać, kiedy działają na szkodę ludów". (P.Th. Holbach) * „Za wszelkie głupstwa królów płacą ich narody". (Horacy) * „Ta władza naprawdę jest silna, której poshiszni ludzie są weseli". (Tytus Liwiusz) * „Im kto jest potężniejszy, tym bardziej umiarkowanie powinien korzystać z władzy". (Tytus Liwiusz) * „Ci, którzy tron zawdzięczają szczęściu, dochodzą doń bez wielkiego trudu, ale z wielkim tylko trudem mogą się na nim utrzymać". (N. Machiavelli) * ,2 władzą nie można flirtować. Trzeba ją poślubić". (A. Malraux) * „Władcy o wiele więcej starają się, aby zdobyć dla siebie nowe obszary godzi¬wymi lub niegodziwymi środkami, niż żeby dobrze rządzić tym, co już zdoby¬li". (Th. Morę) * „Niegodziwi pochlebcy, najbardziej złowrogi dar, jakim władców karze niebios wyrok srogi". (J. Radne) * „Władcy są śmiertelni, państwo jest wieczne". (Tacyt) * „Nie ma rozkoszniej szego oszołomienia nad to, które daje nieograniczona władza". (A. N. Tołstoj) * „Ludzie rządzący chcą dokonać rzeczy niemożliwej: naprawić zło złymi czynami". (L. N. Tołstoj) * „Ideał niektórych ludzi: dajcie mi władzę, a ja się urządzę". (T. Gicgier) * „Gdy władza umywa ręce, ciekawe kto wtedy podaje ręcznik?" (Z. Jerzyna)* „Władza nie demoralizuje, władza stwarza pokusę, której łajdak ulega". (K. Wolicki)* „Demokracja: mówisz, co chcesz, robisz, co ci każą". (G. Beny) * „Człowiekowi dana jest władza tylko nad samym sobą". (L.N. Tołstoj) * „Polityk myśli o następnych wyborach. Mąż stanu o następnych pokoleniach". (J.F. Clarke)