Motyw teatru świata w literaturze

Teatr mundi (teatr świata) Teatr mundi (teatr świata) - Koncep¬cja przypisywana Platonowi zakłada, że świat został stworzony przez istotę wyż-szą (Demiurgosa), która jest jednocześ¬nie reżyserem dziejących się na nim wydarzeń. Ludzie przypominają akto-rów, a czasem nawet marionetki, od¬grywające z góry wyznaczoną im rolę. Szerzej rozumiana, koncepcja ta zakła¬da, iż los człowieka nie zależy od niego samego, ale od Boga (bogów) czy fatum, a nierzadko jego życie to rozgrywka między siłami dobra i zła. W XX wieku coraz częściej znika z teatru świata Bóg czy fatum, zostaje jednak przekonanie, że każdy rodzi się z wyznaczoną sobie rolą i niewiele może zmienić w scena¬riuszu życia. Biblia (ST) - Nieszczęścia Hioba i jego niezawinione cierpienie są wynikiem „zakładu" między Bogiem i Szatanem, którzy zdecydowali się wystawić spra¬wiedliwego na próbę. Hiob nie zacho¬wuje się jednak jak pionek w grze między tymi dwiema siłami; do końca broni swej godności i pragnie, by Bóg wyjaśnił mu, dlaczego tak boleśnie go doświadcza. Patrz: cierpienie. Mitologia - 1) Fatum - w mitologii rzymskiej bóstwo przeznaczenia, nie¬odwołalnej konieczności, które decydo¬wało o losie ludzi. 2) Losy rodu Lab-dakidów były z góry zaplanowane przez bogów. Spełniła się przepowiednia Py-tii, a bogowie sprawili, że dzieci z kazi¬rodczego związku Jokasty i Edypa utra¬ciły tron w Tebach, miastu groził upa¬dek, a Labdakidowie przestali istnieć. Homer „Iliada" - O przebiegu wojny trojańskiej decydują nie tylko bohatero¬wie, ale także bogowie, którzy wspierają bądź to Greków (Atena), bądź Trojan (np. Afrodyta, Ares). Pomimo nakazu Zeusa, by nie mieszać się do wojny, nadal wpływają na przebieg walk, pro¬wadząc do zwycięstwa Greków. Platon „Prawa" - W jednym z frag¬mentów utworu filozof twierdzi, że lu¬dzie przypominają marionetki, a życie ich ma niewiele wspólnego z tym, co oni sami nazywają prawdą. Zakłada więc istnienie istoty, która pociągałaby za sznurki tych marionetek. Dante Alighieri „Boska Komedia" - Dzieło uznawane za syntezę średnio¬wiecza miało służyć zbłąkanej ludzko¬ści. Świat gra komedię, grają ją ludzie, nie zdając sobie sprawy z konsekwencji swych czynów. Tylko pozornie decydu¬ją oni o swoich losach, bowiem reżyse¬rem tego przedstawienia i sędzią ostate¬cznym jest Bóg, który karze grzeszników niezależnie od ich pochodzenia społecznego czy sprawowanego urzędu (w Piekle znajduje się siedmiu papieży). Erazm z Rotterdamu „Pochwała głu¬poty" - Autor stwierdza, że świat przy¬pomina deski teatru, na którym każdemu przyszło odegrać jakąś rolę. Zauważa jednak, iż rola ta nie jest stała i nie¬zmienna, bowiem ten, kto niedawno w purpurze gral króla, teraz odgrywa służkę odzianego w gałgany. Na domiar złego to nie człowiek, ale jakiś tajem-niczy „reżyser" decyduje o tym, kiedy aktor ma zejść ze sceny. J. Kochanowski „Człowiek boże ig¬rzysko" - Człowiek przedstawiony zo¬stał jako istota uzurpująca sobie prawo do wszechwiedzy i wszechwładzy, pod¬czas gdy w rzeczywistości światem rzą¬dzi Bóg śmiejący się z pychy człowieka (Deus ridens). J. Kochanowski „O żywocie ludzkim" (Fraszki to wszytko...) - Połączenie kon¬cepcji teatru świata z motywami vanitas (patrz: przemijanie). Życie ludzkie schodzi na trosce o sprawy doczesne, które przeminą, a człowiek przypomina marionetkę, którą po skończonym przedstawieniu (życiu) śmiejący się Bóg wsadzi do worka z innymi lalkami. J. Kochanowski „O żywocie ludzkim" (Wieczna Myśli..) - Życie ludzkie to tragifarsa czy mięsopust (widowisko kar¬nawałowe), w których ludzie walczą o to, by odegrać co znaczniejszą rolę. Bóg (Wieczna Myśl) obserwuje to, śmiejąc się z człowieka. Tak samo Ko¬chanowski, wyznawca filozofii stoic¬kiej, dystansuje się od spraw tego świa¬ta, stawiając się niejako obok Boga. J. Kochanowski Pieśń IX, Ks. H - Pod¬miot liryczny poucza adresata pieśni, by nie porzucał nadzieje i nie popadał w skrajności. Los ludzki jest bowiem niezależny od nas samych, a kieruje nim zmienna Fortuna (... bo z nas Fortuna w żywe oczy szydzi, to da, to weźmie, jako się jej widzi"). Patrz: nadzieja. J. Kochanowski „Treny" - Światem cierpienia i bólu, gdzie ojcowie chowają własne dzieci, nie może rządzić dobry Bóg. Kochanowski rozważa ten prob¬lem w Trenie XI, gdzie mówi: Tajem¬niczy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy"- Tak więc reżyserem świata może być także ciemna i zła siła; może los-fatum, a może sam Szatan. Patrz: cierpienie, córka. W. Szekspir „Sen nocy letniej" - patrz: sen, zjawy - upiory - wampiry. W. Szekspir: Sonet XXIII - Człowiek często przypomina aktora, który ma kłopoty z opanowaniem swej roli i nie zna scenariusza odgrywanej przez siebie sztuki, często też zapomina słów do swojej roli. (por. B.L. Pasternak „Ham¬let"). W. Szekspir „Hamlet" - Odegrana na dworze Klaudiusza sztuka („Zabójstwo Gonzagi") to tylko powtórzenie tragedii, jaka wydarzyła się wcześniej, kiedy to brat zabił brata. Umieszczenie przez Szekspira teatru w teatrze wskazuje, jak niewielka jest różnica między życiem a sztuką (w końcu Klaudiusz opuszcza przedstawienie po scenie zabójstwa). W ten sposób dramaturg ze Stratfordu wykazał po raz kolejny słuszność dewi¬zy, jaką zawiesił nad deskami sceny Teatru Globe: Totus mundus agit hist-rionem („Cały świat gra komedię" - Pet-roniusz). W. Szekspir „Makbet" -1) Losy Mak¬beta uformowały wiedźmy (narzędzia zła), to one zadecydowały (wraz z Heka-te) o jego początkowym powodzeniu i późniejszej klęsce. 2) Świat przed¬stawiony w tragedii daleki jest od rene¬sansowej harmonii i przypomina raczej teatralny spektakl, w którym człowiek jest zaledwie nędznym aktorem zmuszo¬nym w pewnym momencie (od niego niezależnym) zejść ze sceny. Tak właś¬nie będzie z głównym bohaterem trage¬dii, który utrzymał władzę zaledwie kilka lat, a potem został odsunięty od tworzenia historii (...w nicość przepa¬da). J.W. Goethe „Faust" - w Prologu w Niebie (nawiązanie do Ks. Hioba) Bóg zakłada się z Mefistofelem o to, czy diabłu uda się doprowadzić do upadku duszę Fausta, uczonego starca. Nowe życie, jakie wyreżyseruje dla Fausta Mefistofeles, będzie prowadziło go do nieuchronnego upadku, ale też da mu wiedzę i szczęście, jakich dotąd nie znał. Postawa uczonego nieustannie dążące¬go do poznania nowych dziedzin świata nie zostanie jednak potępiona, a po jego śmierci, gdy Piekło chce pochwycić jego duszę, chór aniołów ratuje ją i unosi do nieba, śpiewając: Kto wiecznie dążąc się trudzi, tego możemy wybawić. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - W Prologu duchy dobre oddają duszę więźnia (Konrada) we władanie mocy zła, by tym samym wystawić go na próbę. Kiedy Konrad, przekonany o swej niezależności, wygłasza Wielką Improwizację, znajduje się pod włada¬niem sił szatańskich. Nie opuszczają go jednak duchy dobre (por. tekst). Jak w średniowiecznym moralitecie toczy się walka o duszę bohatera, zakończona sceną egzorcyzmów i przemianą Kon¬rada w nowego człowieka - pielgrzyma. J. Słowacki „Kordian" - Koncepcja historiozoficzna w dramacie wskazuje na to, że historią rządzi nie tylko Bóg (obserwujący ziemię z wysokości), ale przede wszystkim Szatan (stojący bliżej ludzi, a nawet wśród ludzi). I tak „Przy-gotowanie" tłumaczy klęskę powstania listopadowego, którego przywódcy zo¬stali wyłonieni z platynowego kotła historii przez moce szatańskie. J. Słowacki „Balladyna" - patrz: zjawy - upiory - wampiry. Z, Krasiński „Nie-Boska komedia" - Zgodnie z istotą prowidencjalizmu czło¬wiekowi została dana tylko wolność cząstkowa i racja cząstkowa. Pankracy i hrabia Henryk odgrywają swe role do końca, ale nie oni kończą dramat. Racja całościowa należy do Chrystusa, który interweniuje w scenie ostatniej, zmie¬niając „Nie-Boską komedię" (czyli lu¬dzką) w komedię Boską. Patrz: rewolu¬cja, apokalipsa. H. Balzac „Komedia ludzka" - Tytuł jest świadomym nawiązaniem do „Bos¬kiej Komedii" Dantego, tyle że u Bal-zaca to człowiek tworzy od początku do końca tragifarsę świata. Wyznaczone role nie od razu zostały rozdane, niekie-dy trzeba je samemu wywalczyć (Ras-tignac). Jedno jest pewne: światem tym rządzi pieniądz, siła napędowa ludzkich działań. Patrz: miasto („Ojciec Goriot"), pieniądze („Ojciec Goriot", „Eugenia Grandet"). C.K. Norwid „Marionetki" - Świat, według Norwida, przypomina niedosko¬nałą scenę, gdzie repertuar nie zmienia się od wieków, a teatr życiem płacony. Marionetki to ludzie, którzy do końca weszli w wyznaczone im role i przyjęli konwencje społeczne. Od takiej życio¬wej postawy dystansuje się z ironią podmiot liryczny. B. Prus „Lalka" - Przedstawiony przez Prusa świat przypomina scenę nakręcania lalek przez starego subiekta. Lalki bezmyślnie kręcą się na karuzeli obraca¬nej mechanizmami niezależnymi od nich, a Rzecki zastanawia się, dokąd tak pędzą te figurki, dlaczego się narażają, skoro ich los jest z góry przesądzony: pewnego dnia mechanizm zepsuje się i znajdą się one w szafie. S. Wyspiański „Wesele" - Zastosowa¬na w dramacie konwencja jasełek (akt I), jak i słowa Księdza: sami swoi, polska szopa, wskazują na podobieństwo Pola¬ków do postaci jasełkowych. Istotnie, bohaterowie podobni są do figurek z szopki - przerysowanych i komicz¬nych, przesuwających się przed oczami widza. Patrz: Polska/Polacy. F. Kafka „Proces" - Świat przedsta¬wiony powieści przypomina złowiesz¬czą sztukę o nie znanym człowiekowi scenariuszu. Gdzieś nad tym światem czuwa jakiś reżyser (tajemny Sąd czy Bóg?), który przesądził już o losie Józe¬fa K. Społeczność oskarżonych i oskar¬żających (np. panowie, którzy przyszli po Józefa K.) przypomina teatr marione¬tek bezwolnie wykonujących wydane im polecenia. Próba przeciwstawienia się takiemu porządkowi zakończy się fiaskiem. Patrz: sąd/proces, śmierć (bo¬haterów literackich). S.I. Witkiewicz „Szewcy" - Bohatero-wie dramatu to postacie rodem z farsy, a jednak przyszło im odegrać doniosłą rolę dziejową. Świat historii, nieustan¬nych przewrotów politycznych i kolej¬nych władców byłby komiczny, gdyby nie odnosił się bezpośrednio do rzeczy-wistości. Wszystkie postacie (karykatu¬ralne i groteskowe), jak i ich poczyna¬nia, wieszczą przyszły świat upadku wszelkich wartości. B.L. Pasternak „Hamlet" - Wiersz nawiązuje do Sonetu XXIII Szekspira, a jego bohaterem jest aktor (zapewne człowiek w teatrze świata), który, stre¬mowany, czeka na swoje wyjście na scenę. Ostatnie słowa utworu: Przeżyć Życie - to nie pole przebyć wskazują, iż rola, jaką przyjdzie odegrać aktorowi, nie jest łatwa i wymaga zaangażowania. K. Brandys „Jak być kochaną" - Ży¬cie głównej bohaterki to wcielanie się w kolejne role, jakie daje jej teatr i histo¬ria, to droga od nigdy nie zagranej roli Ofelii do pani Felicji, bohaterki słucho¬wiska radiowego kochanej przez tysiące słuchaczy. Według niej każdy przyj¬muje w życiu określone role i to one decydują o tym, kim się staje. W odróż¬nieniu jednak od klasycznej koncepcji teatru mundi, u Brandysa człowiek i świat pozostawieni są sami sobie. Patrz: żona, retrospekcja. W. Szymborska „Buffo" - Poetycka opowieść o dwojgu kochankach, którzy odgrywają farsę miłosną (starą jak świat i oklepaną) ucieszną dla publiczności, a tragiczną dla aktorów. Puenta wiersza, odnosząca się nie tylko do bohaterów lirycznych, ale ludzi w ogóle, przyrów¬nuje człowieka do błazna zasłuchanego w dźwięk dzwoneczków na swojej czap-ce. Patrz: błazen. W. Szymborska „Życie na poczeka¬niu" - Życie ludzkie przyrównane zo¬stało do premierowego przedstawienia bez uprzednich prób, w którym nie ma możliwości powtórzenia kwestii czy po¬wrotu do poprzedniej sceny. Człowiek gra w teatrze, w którym scenografia została zbudowana jeszcze przed jego wejściem na scenę, w którym światła oślepiają stremowanego i bezradnego aktora. Po lekturze wiersza nasuwa się jedno pytanie: gdzie jest reżyser tego spektaklu? T. Różewicz „Świadkowie albo nasza mała stabilizacja" - Rzeczywistość w dramacie Różewicza zapełniona jest żywymi lalkami. Bohaterowie sztuki beznamiętnie lub z przesadną uczucio¬wością opowiadają o swoim życiu. Na-sza mata stabilizacja i przywiązanie do niej sprawiły, iż teraz najchętniej zasia¬daliby w fotelu tyłem do widowni (czy¬taj: świata), uporczywie trzymając się „wywalczonych" miejsc. S. Mrozek „Tango" - Dramat rodzinny urasta tu do rangi dramatu społeczno- -obyczajowego, w którym bohaterowie reprezentują określone postawy wobec świata. Wyemancypowana Eleonora, przeintelektualizowany Stomil, wyzwo¬lona Ala, groteskowa Eugenia czy Edek (przedstawiciel lumpenproletariatu) to aktorzy współczesnej rzeczywistości, w której tylko farsa jest możliwa. Jedy¬ny, który chciał zmienić ten porządek rzeczy, Artur, został pokonany przez Edka. Patrz: konflikt pokoleń. E. Stachura: Życie to nie teatr - Tytuł utworu ma być memento dla każdego adresata. Traktowanie życia jak teatru to błąd, ponieważ życie jest straszniejsze i piękniejsze jeszcze jest. Tak samo błędne jest przyjmowanie maski, za którą ukrywa się prawdziwe ja, gdyż prowadzi to do pustki emocjonalnej i odczłowieczenia (...Ty najwyżej w górą wznosisz brwi. Nawet kiedy źle Ci jest, to nie jest źle. Bo ty grasz.'). L. Cohen: Strzęp próby kostiumowej - Bohater liryczny wiersza, niegdyś złoty chłopiec, jak sam o sobie mówi, stoi teraz przed lustrem, patrzy na swoją zmęczoną życiem twarz i czuje, że przegrał (To byla dziwna droga w dól. To byla dluga droga w dól). Pomimo nadziei na jakąkolwiek przyszłość, de¬cyduje się podciąć sobie żyły; zakoń¬czenie utworu jest jednak zaskakujące: Wtem rozległ się kamienny szczęk Kaskader zajął miejsce swe To kostiumowej próby strzęp. * „Marionetkami są bowiem ludzie w większości wypadków i rzadko kiedy tylko mają coś wspólnego z prawdą". (Platon) * „Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno wchodzą i znikają". (W. Szekspir) * „Życie jest tylko przechodnim półcieniem, nędznym aktorem, który swą rolę przez parę godzin wygrawszy na scenie w nicość przepada - powieścią idioty. Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą". (W. Szekspir) * „W teatrze życia każdy może się ubawić, z wyjątkiem aktora". (G. Shaw) * „Kto przeżył dwa lub zgoła trzy pokole¬nia, temu tak jest na duszy, jak widzo¬wi, który przypatrując się różnym popi¬som kuglarzy w jarmarcznych budach, pozostaje na miejscu i ogląda ten sam numer dwa lub trzy razy z kolei". (A. Schopenhauer) * „Niezależnie od tego, czy życie jest komedią, czy tragedią, wszyscy i tak dobijają się o role tytułowe". (L. Drzewiecki) * „Świat jest komedią dla tych, co myślą, a tragedią dla tych, co czują, dlatego Demokryt się śmiał, a Heraklit płakał". (H. Walpole) * „Już się ma pod koniec starożytnemu światu (...), bogi i ludzie szaleją. (...) Fatum jedno spokojne, niewzruszone, rozum nieubłagany świata, patrzy z wy¬soka na wiry nieba i ziemi". (Z. Krasiński) * „Świat podobny jest do amatorskiego teatru; więc nieprzyzwoicie jest pchać się w nim do ról pierwszych, a odrzucać podrzędne. Wreszcie, każda rola dobra, byle ją grać z artyzmem i nie brać jej zbyt poważnie". (B. Prus)