Motyw Rosji w literaturze

Rosja Rosja (zarówno carska, jak i radziecka) była wielokrotnie przywoływana w utworach literackich. Obraz kraju stanowił tło dla opisywanych wydarzeń bądź też był punktem wyjścia dla roz¬ważań o zmianach zachodzących w rze¬czywistości rosyjskiej. Niekiedy Rosja traktowana była jako główny bohater dzieła literackiego. A.S. Puszkin „Eugeniusz Oniegin" - Tytułowy bohater poematu to wy¬chowany na sposób francuski dandys, egoista i zblazowany młody człowiek, którego osobowość jest doskonałym od¬zwierciedleniem romantycznej choroby wieku. W przeciwieństwie do swego zachodnioeuropejskiego odpowiednika jest ona uwarunkowana rzeczywistością rosyjską, ograniczającą wolność jedno¬stki i rodzącą zniechęcenie do życia. Sam Puszkin tak scharakteryzował po¬stać swego bohatera: Lecz smutno powiedzieć, że daremnie Dano nam młodość pełną kras, Żeśmy zdradzali ją codziennie I młodość oszukała nas; Że nasze pierwsze zachwycenia, Najlepsze myśli i pragnienia Musiały na stracenie iść, Jak w zgniłą jesień wątły liść. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III. Ustęp - 1) Obraz Rosji oglądany oczyma pielgrzyma-podróżnika jest subiektyw¬ny i przedstawiony pejoratywnie. Rosja to kraj dziki i pusty, przypomina „białą kartę". Twarze jej mieszkańców są bez-rozumne i trudno dociec, kim są napraw-dę. 2) Stolica Rosji, Petersburg, twór sztuczny, została zbudowana na wzór zachodnich metropolii. Budowle wznie-sione nie tylko na drewnianych palach, ale i na trupach budowniczych. Miesz¬kańcy Petersburga są całkowicie pod-porządkowani carowi, dla którego goto¬wi są nawet poświęcić życie. 3) Polski emigrant, Oleszkiewicz, wróży miastu, jak i całej Rosji zagładę, która przyjdzie z północy, z Syberii. 4) Zakończenie „Ustępu" (Do przyjaciół Moskali) jest tylko pozornym złagodzeniem krytycz¬nych uwag na temat Rosjan. Mickiewicz wysnuwa wniosek, że nawet ludzie wy¬bitni są tłamszeni przez carat i zmuszani do uległości. N.W. Gogol „Szynel" - Rosja połowy XIX wieku przypomina wielką machinę administracyjną, w której każdy marzy o awansie. Tytułowy szynel jest sym¬bolem statusu majątkowego głównego bohatera, dlatego kiedy zostaje mu skra¬dziony, Kamaszkin traci wiarę w siebie, choruje, a potem umiera. Nawet po śmierci mści się na petersburskich urzę-dnikach za krzywdę, jaka go spotkała. Gogol przedstawia także obraz stolicy, która dzieli się na dzielnice biedoty (brudne, nie oświetlone) i bogaczy (dob¬rze oświetlone, pełne przepychu). Taki podział odzwierciedla niejednorodność narodu rosyjskiego i ostre podziały spo¬łeczne. L.N. Totetoj „Wojna i pokój" - Utwór to wielka epopeja opisująca dzieje ro¬dziny Rostowów i Bołkońskich, a także życie Pierre'aBiezuchowa na tle histo¬rycznym (czasy przed i w trakcie kam¬panii napoleońskiej). Rosja z czasów przednapoleońskich jest bliźniaczo po¬dobna do Francji: salony kwitną życiem towarzyskim, arystokracja organizuje li-czne bale i rauty. Nikt nie przeczuwa nadchodzącej tragedii. Wojna z Napole¬onem zmienia dotychczasowe życie, rozbija rodziny, skazuje bohaterów na wojenną tułaczkę. Szczególnie przejmu¬jący jest tu obraz Moskwy opuszczonej przez Rosjan na rozkaz Kutuzowa. Do miasta wkracza Napoleon; poczucie wy¬granej zamienia się w poczucie klęski. Rosja ponapoleońska to kraj powoli budzący się do życia, zniszczony i stoją¬cy przed koniecznością odbudowy. Przed jej mieszkańcami stoi trudne zadanie odnalezienia się w nowej rzeczy¬wistości. L.N. Tołstoj „Anna Karenina" - Bu¬dując obraz Rosji lat 70-tych, Tołstoj koncentruje się na życiu arystokracji, prowadzonym nierzadko ponad stan, skrępowanym konwenansami i przesą¬dami towarzyskimi. Pojawiają się tu również przedstawiciele ziemiaństwa, z których głównym jest Konstanty Le-win, uznany przez krytykę literacką za wierny portret samego autora. Rosja to nie tylko dwie metropolie: Petersburg i nieco bardziej prowincjonalna Mosk¬wa, ale także wieś, wokół której toczą się nieustanne spory. Tołstoj ukazuje wyraźny kryzys świata arystokracji (ży¬cie Anny Kareniny i jej brata), który można potraktować jako obraz „zmierz¬chu bogów" i zapowiedź nadejścia no¬wego świata. F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - Akcja powieści toczy się w petersburs¬kiej dzielnicy dla najuboższych. Tutaj dla zdobycia pieniędzy ludzie skłonni są nawet zabić (Raskolnikow). Obok cech patologicznych (pijaństwo Marmiełado-wa, amoralność Swidrygajłowa) Dosto¬jewski ukazuje głębię wiary Rosjan, ufność w wyroki Opatrzności i przeko¬nanie o konieczności podporządkowa¬nia się im (rozmowy Soni z Raskol-nikowem). W odróżnieniu od Tołstoja, Dostojewski prezentuje galerię postaci pochodzących z nizin społecznych, zu¬bożałych ziemian i członków aparatu sądowniczego. Obraz ten jest nader pe-symistyczny: człowiek, by mógł prze¬żyć, zmuszony jest odstąpić od wy¬znawanych zasad moralnych (np. pro¬stytucja Soni, zabójstwo lichwiarki, pla¬nowane małżeństwo Duni z Łużynem). F.M. Dostojewski „Zapiski z mart¬wego domu" - Powieść wyrasta z osobistych przeżyć autora (katorga za kon¬takty z pietraszewcami). Przedstawiony tu inny świat (świat katorżników) jest w istocie miniaturą Rosji, zniewolonej przez carat, będącej jednym wielkim więzieniem. A.P. Czechów „Wiśniowy sad" - Tytu¬łowy sad stanowi własność rodziny Ga-jewów, wystawianą na licytację, by mo-gli oni spłacić zaciągnięte długi. Z dru¬giej strony można go potraktować jako metaforę całej Rosji, która stopniowo przechodzi z rąk ziemian w ręce kup¬ców. Czechów ukazuje tutaj wkraczanie nowej władzy, pieniądza, którą repre¬zentuje Łopachin, potomek chłopów i niewolników, który nabywa sad od Gajewów. A.A. Błok „Majak ruski" - Wiersz przedstawia wynaturzony obraz Rosji, w której nie ma już miejsca na tradycję, religia stała się farsą, a społeczeństwo zasiadło na stypie po pogrzebie daw¬nego świata. Jest to jakby ziszczenie się przepowiedni Tołstoja i Czechowa: de¬kadencka Rosja chyli się ku upadkowi. A.N. Tołstoj „Droga przez mękę" - Akcja powieści obejmuje lata 1914-1918. Już we wstępie Tołstoj za¬powiada kryzys moralności, upadek du¬cha Rosjan, mówi o zapatrzeniu się w zachodnioeuropejski dekadentyzm, wieszcząc jednocześnie przyszłe wyda¬rzenia historyczne. Bohaterowie powie¬ści wplątani zostali w wydarzenia histo-ryczne (I wojna światowa, dwie rewolu¬cje, wojna domowa). Obraz historii jest wyraźnie subiektywny; autor skłania się ku stronie „czerwonych". Nawet Rosz-czyn, związany przez dłuższy czas z „białymi", przechodzi na stronę rewo-lucjonistów, by w końcu uznać triumf nowej władzy. Scena końcowa (przemó¬wienie Lenina w operze moskiewskiej) obrazuje nadejście nowego świata, Rosji radzieckiej, która w niczym nie przypo¬mina kraju młodości głównych bohate¬rów. Patrz: rewolucja. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" -Państwo radzieckie lat 30-tych XX wieku rządzi się wyraźnie określonymi regułami: człowiek decyduje o kształcie świata, nie ma mowy o żadnych siłach irracjonalnych, a jedynym nurtem w kul¬turze jest socrealizm. Woland, który przyjeżdża do Moskwy, by wydać bal, zaskoczony światopoglądem mieszkają¬cych tu ludzi i modelem ich życia, postanawia zmienić rzeczywistość ra¬dziecką. Absurdalność życia moskwian (np. jesiotr drugiej świeżości, donosi-cielstwo na każdym kroku, przerażający schematyzm, chora chciwość) skłania go do walki z nią za pomocą... absurdu (patrz: szatan). Jedynym spokojnym miejscem jest tu klinika psychiatryczna, której pacjenci odcięci są od upiornej radzieckiej rzeczywistości. Przez trzy krótkie dni Woland i jego świta starają się przewrócić do góry nogami zastały świat. Ich wysiłki dały mierny rezultat, ponieważ już w kilka tygodni po znik¬nięciu Wolanda Moskwa wraca do daw¬nego trybu życia, a dziwaczne wydarze¬nia odchodzą w zapomnienie. G. Herling-Grudziński „Inny świat" - Tytułowym innym światem są nie tylko łagry sowieckie rządzące się włas¬nymi okrutnymi prawami, ale i cała Rosja, w której ustrój autorytarny pano¬wał od zawsze, a człowiek nigdy w pełni nie był wolny. B.L. Pasternak „Doktor Żywago" - patrz: rewolucja. A.I. Rybaków „Dzieci Arbatu" - Ta obecnie już kultowa powieść zapocząt¬kowała w kulturze rosyjskiej okres pie-riestrojki. Opowiada o losach Saszki Pankratowa i o innych mieszkańcach moskiewskiego Arbatu w okresie stali¬nowskim. Zadenuncjowany przez jed¬nego z kolegów, Pankratow trafia naj¬pierw do więzienia, a potem do łagru. Przedstawiony tutaj świat całkowicie podporządkowany jest polityce, a->ludz-kie uczucia, jak przyjaźń czy miłość, nie ostały się wobec panującego ustroju. * „Żegnaj mi Rosjo nie umyta, Ojczyzno panów i niewolnych, I ty, mundurów ćmo błękitna, I ty, narodzie im powolny". (M.J. Lermontow) * „Cała Rosja to nasz sad. Wielka, piękna ziemia, która ma wiele cudownych miejsc. Niech pani pomyśli, Aniu: pani dziad, pradziad i wszyscy przodkowie pani to byli właściciele ziemscy włada¬jący żywymi duszami swych podda¬nych (...) Władanie żywymi duszami - przecież to wypaczyło nas wszyst¬kich, żyjących dawniej i teraz (...) Jesteśmy cofnięci przynajmniej o dwie¬ście lat (...) filozofujemy tylko, narze¬kamy na smutek albo pijemy wódkę". (A.P. Czechów) * „Kraina pusta, biała i otwarta Jak zgotowana do pisania karta -Czyli też na niej pisać będzie palec boski (...), Czyli też Boga nieprzyjaciel stary Przyjdzie i w księdze tej wyryje mieczem, Że ród człowieczy ma być w więzy kuty, Że trofeami ludzkości są: knuty?" (A. Mickiewicz) * „Teraz, kiedy wiem, że cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, że zatrzymał się czas pomię¬dzy katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami - jestem wolna. Umarliśmy już dawno, a tylko nie chcemy się do tego przyznać". (G. Herling-Grudziński)