Motyw retrospekcji w literaturze

Retrospekcja Retrospekcja (łac. retrospicio, retro-spectum = spoglądam w tył) - 1) od¬woływanie się do faktów lub stadiów wcześniejszych jakiegoś zjawiska; 2) w utworze epickim jest to przywoływa¬nie wydarzeń wcześniejszych z punktu widzenia bohatera. Homer „Odyseja" - Dzieje wędrówki Odyseusza poznajemy z jego własnej relacji. Podczas pobytu na dworze króla Feaków, Alkinoosa, Odys opowiada his¬torię dziesięciu lat tułaczki. Wspomnie¬nia doprowadza do momentu, gdy ksi꿬niczka Nauzykaa znajduje go nieprzy¬tomnego na brzegu morza. Horacy „Exegi monumentum" - Ho¬racy patrzy na swą twórczość z perspek¬tywy czasowej. Uznaje ją za pomnik trwalszy niż ze spiżu, a siebie samego nie tylko za doskonałego poetę, ale i za tego, który przybliżył Rzymianom lirykę gre¬cką. Patrz: autotematyzm. „Legenda o św. Aleksym" - patrz: list. Francois Yillon „Wielki Testament" - Powrót do lat młodzieńczych, jak i dorosłego życia, jest starym motywem utworu, który mówi przede wszystkim o przemijaniu. Poeta patrzy wstecz oczyma człowieka chorego, czekające¬go na śmierć, a jednak czyni to z dystan¬sem, bez patosu, za to z dużą dozą ironii, mówiąc np. o młodości: Aż do mych lat podeszłych mdłości iam pożegnanie z nią oddalał. K. Janicki Elegia VII (O sobie samym do potomności) - Utwór ma charakter autobiograficzny; prerenesansowy poe¬ta stawia sobie samemu pomnik, jedno¬cześnie opowiadając o początkach swej twórczości, latach nauki, mecenasach. Czyni to z perspektywy człowieka, któ¬rego czeka rychła śmierć. Patrz: auto¬tematyzm. J. Kochanowski „Do gór i lasów" - j Jest to autobiograficzna fraszka, którą l poeta spisuje w podeszłym wieku (sreb¬rne w głowie nici). W zwięzłej formie ; pisze o swoich podróżach, o studiach, jak i o latach spędzonych na dworze. Spojrzenie w przeszłość pełne jest spo-koju i zadumy, daje też poecie prawo do wypowiedzenia credo: ...a ja z tym • trzymam, kto co w czas uchwyci. J. Kochanowski „Treny" - Patrząc wstecz, podmiot liryczny (sam Kocha¬nowski) idealizuje zmarłą córkę. Urszul-ka przedstawiona została nie tylko jako wyjątkowe dziecko, ale także jako dzie¬dziczka talentu ojca (Sofo słowieńska). Taka konwencja artystyczna ma pod¬kreślić tylko ból i cierpienie ojca z po¬wodu straty niezwykłego dziecka. W. Szekspir „Hamlet" - 1) Kiedy na murach Elsynoru pojawia się Duch, opowiada on młodemu Hamletowi pra-wdziwą historię śmierci jego ojca. W rzeczywistości Duch jest widmem zmarłego Hamleta-ojca, które wraca do przeszłości i dokładnie rekonstruuje zbrodnię. 2) Na cmentarzu Hamlet snuje wspomnienia dotyczące błazna królew¬skiego, Jorika. Trzymając w dłoniach jego czaszkę, królewicz wraca do lat, kiedy ten człowiek niewyczerpany w żar¬tach, niezrównanej fantazji bawił cały dwór i zajmował się wychowaniem sa¬mego królewicza. J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - Aby opowiedzieć historię Wertera, Wilhelm (przyjaciel bohatera) rekonstruuje jego dzieje, sięga do prze¬szłości, wraca do korespondencji z Wer-terem. Powieść jest nie tylko retrospek-tywnym ujęciem historii miłosnej, ale także historii przyjaźni między tymi dwoma mężczyznami. G.G. Byron „Giaur" - Spowiedź Giau-ra, będąca rekonstrukcją losów bohate¬ra, to powrót do bolesnych wspomnień z przeszłości, a zarazem podsumowanie życia. Giaur nie żałuje, że zamordował Hassana, jedynym prawdziwym bólem jest dla niego wciąż świadomość utraty Leili. A. Mickiewicz „Romantyczność" - Nieskładna opowieść Karusi, szalonej dziewczyny, to dokładny obraz jej prze¬szłości, miłości do Jaśka. To, co innym wydawałoby się tu retrospekcją, dla Karusi jest teraźniejszością; czas za¬trzymał się dla niej dawno temu, przed śmiercią ukochanego. Patrz: szaleńst¬wo. A. Mickiewicz „Dziady" cz. H - Każdy z duchów pojawiających się na obrzę¬dzie (z wyjątkiem widma młodzieńca) wraca do przeszłości, do swego życia na ziemi, by szukać tam przyczyny, dla której nie może znaleźć spokoju po śmie¬rci. Patrz: zjawy - upiory - wampiry. A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Tłu¬macząc Księdzu swą filozofię życia opartą na uczuciu, Gustaw wraca do lat miłości do Maryli, by udowodnić, że taki związek dusz jest silniejszy nad rozumowe pojmowanie świata czy pra¬wdy wiary. Dla bohatera opowiadanie tych wydarzeń, wskrzeszanie przeszło¬ści, jest tak samo bolesne, jak ich prze-żywanie. Patrz: miłość trudna. A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod" - patrz: uczta - wieczerza - przyjęcie. A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - 1) Opowieść Gerwazego to dla starego klucznika powrót do przeszłości, wi¬dzianej teraz czysto subiektywnie. Stol¬nik Horeszko urasta do rangi jedynego sprawiedliwego, a Jacek Soplica widzia¬ny jest jako hulaka i morderca. To spojrzenie w przeszłość, ubarwione emocjonalnie, ma wzbudzić w hrabim uczucie nienawiści do rodu Sopliców. 2) Umierając, Jacek Soplica spowiada się i wraca do przeszłości, by ukazać, jak z warchoła i hulaki stał się patriotą i emisariuszem. Spowiedź ta da pod¬stawę do jego pośmiertnej rehabilitacji. J. Słowacki „Testament mój" - Podob¬nie jak Yillon, Słowacki w formie tes¬tamentu poetyckiego podsumowuje swe życie. Obok motywów żegnania się ze światem i przyjaciółmi, pojawiają się odniesienia do przeszłości poety, tragi¬cznej i niedocenionej przez współczes¬nych (Imię moje tak przeszło jako błys¬kawica l będzie jak dźwięk pusty trwać przez pokolenia"). E.A. Poe „Opowieści niesamowite" - Większość opowiadań została ujęta w konwencję retrospekcji, gdzie nar¬ratorem jest główny bohater. Zadziwia¬jące jest to, że o zbrodniach („Czarny kot"), wynaturzeniach („Berenice") czy obsesjach („Przewczesny pogrzeb") opowiada on niemal ze spokojem, za¬uważając jednocześnie patologiczne ce¬chy swego charakteru. E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Po¬wieść ma formę retrospekcyjnej relacji o dziejach rodów Earnshawów i Lin-tonów. Jednym z dwóch narratorów jest Nelly Dean, gospodyni najpierw w Wi¬chrowych Wzgórzach, a potem w Droz-dowym Gnieździe. Jej spojrzenie na przeszłość jest emocjonalne i subiek¬tywne, często krzywdzące dla osób, o których opowiada (Heathcliff), lub idealizujące pewne postacie (Edgar Lin-ton). Wbrew jej intencjom ani pan Lock-wood (jej słuchacz), ani czytelnik nie odbiera bohaterów tak jednoznacznie jak ona. A. Dumas „Trzej muszkieterowie" - Większość retrospekcji w powieści do¬tyczy osoby Milady. Zarówno opowia¬danie Atosa o rzekomo nie żyjącej żonie - zbrodniarce, jak relacja lorda de Win-ter (mówi o bratowej, która owdowiała w zaskakująco szybkim czasie) oraz kata z Lilie, który opowiada o bracie - mnichu uwiedzionym przez występną zakonnicę, mają na celu uzasadnić wyrok wydany na Milady przez muszkieterów. E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - Przedstawione tu w retrospektywnym ujęciu powstanie styczniowe opisane zostało jako czas, gdy panowie bratali się z ludem, gdy najlepsi synowie rodzin szli walczyć za ojczyznę. Dla Marty Korczyńskiej był to okres miłości do Anzelma Bohatyrowicza, dla niego zaś - najważniejszy z punktu widzenia Po¬laka - patrioty okres w życiu. Powraca¬nie do przeszłości ma uzmysłowić mło¬dym (zarówno bohaterom powieści, jak i czytelnikom) wagę walki narodowo- -wyzwoleńczej i zachowania tradycji patriotycznej. B. Prus „Lalka" - Pamiętnik starego subiekta jest pełnym sentymentu spoj¬rzeniem w lata dzieciństwa (początek pracy w sklepie), jak i młodości (udział w Wiośnie Ludów). Rzecki spogląda wstecz, by odtworzyć także losy Stani¬sława Wokulskiego, najbliższego przy¬jaciela i pracodawcy. Dzięki tym retro-spekcjom czytelnik dowiaduje się, jak formowała się psychika tych dwóch bohaterów i co miało wpływ na ich późniejsze życie. Ch. Dickens „Kolęda prozą, czyli opo¬wieść wigilijna o Duchu" - Duch prze¬szłych świąt Bożego Narodzenia zabiera Scrooge'a w podróż do przeszłości. Spojrzenie na lata dzieciństwa i młodo¬ści, ponowne przeżycie pewnych wyda¬rzeń, ma uzmysłowić bohaterowi, co zrobił ze swoim życiem i kim się stał. Patrz: pieniądze, zjawy - upiory - wam¬piry. S. Żeromski „Ludzie bezdomni" - Jo¬asia Podborska, prowadząc swoje zapi¬ski, koncentruje się nie tylko na spra¬wach bieżących, ale wraca także do czasów dzieciństwa, śmierci rodziców i samotnej walki o to, by utrzymać siebie i swoich braci. Wspomina także lata nauki, przyjaźń ze Stasia Bozowską. Odczytując fragmenty jej dziennika, można lepiej zrozumieć tę postać, jej motywacje i marzenia, z których naj¬ważniejszym jest posiadanie własnego domu. S. Wyspiański „Wesele" - W utworze wielokrotnie rozbrzmiewają echa raba¬cji chłopskiej z 1846 roku, jednakże weselni goście znają ją tylko z opowia¬dań. Postacią, która widziała te wyda¬rzenia, jest Dziad. Kiedy sięga on myślą wstecz, widzi tylko okrucieństwo i krew, tak żywe w jego pamięci, że w akcie II ukaże mu się Upiór, czyli sam Jakub Szela. M. Proust „W poszukiwaniu straco¬nego czasu" - Smak magdalenki maczanej w herbacie z kwiatu lipowego przywołuje obraz ciotki Leonii, która w swoim pokoju częstowała Marcela gorącym naparem. To wspomnienie sta¬je się dla narratora początkiem podróży w czasie. Cofa się do przeszłości, jesz¬cze raz doświadczając wszystkich wra¬żeń sprzed lat. Uświadamia też sobie niszczycielską siłę czasu, który zmienia świat i ludzi. Ale wędrówka w prze¬szłość ujawnia też źródła kompleksów, lęków, zahamowań Marcela, nabierając tym samym charakteru podróży w głąb siebie. Patrz: podróż/wędrówka. E.M. Remarąue „Łuk Triumfalny" - Spotkanie Haakego w Paryżu było dla doktora Ravica impulsem do ponow¬nego spojrzenia wstecz, na swoje życie w hitlerowskich Niemczech. Widząc jeszcze raz prześladowanie, przesłucha¬nia i śmierć ukochanej kobiety, umacnia się w decyzji o zabiciu dawnego opraw¬cy. J. Iwaszkiewicz „Panny z Wilka" - Dla Wiktora Rubena powrót do Wilka i jego mieszkanek (po piętnastu latach nieobecności) jest także powrotem w przeszłość. Spoglądając wstecz, widzi swe młodzieńcze fascynacje, pierwsze kontakty erotyczne, a przede wszystkim niezwykłą atmosferę dworku. Ponowny przyjazd do Wilka rozczaruje go tylko, a dworek do końca życia pozostanie dla niego miejscem z czasów młodości. Z. Nałkowska „Granica" - Zastosowa¬na w powieści inwersja czasowa prowa¬dzi czytelnika od punktu finalnego (śmierć Ziembiewicza) do przeszłości. Narrator stara się w ten sposób zbadać motywację bohatera i determinanty tego tragicznego wydarzenia. M. Kuncewiczowa „Cudzoziemka" - Róża Żabczyńska w ostatnim dniu przed śmiercią odbywa swoistą podróż w czasie - przypomina sobie całe swoje życie. Ta wędrówka w przeszłość uświadamia jej, że przegrała, straciła coś bardzo cennego - radość życia. Próbuje się zmienić, ale na to jest już za późno. Z. Nałkowska „Podniebna noc" - Spo¬tkanie przyjaciół z młodości w schronis¬ku górskim w Szwajcarii, jest dla nich wszystkich powodem do spojrzenia w przeszłość mniej lub bardziej szczꜬliwą. Dla Teodory, głównej bohaterki, powrót do młodości (tragiczna miłość, usunięcie ciąży) stanie się impulsem do tego, by zakończyć życie swoje i uko¬chanego kiedyś mężczyzny. B. Schulz „Sklepy cynamonowe" - Ten cykl opowiadań jest swoistą po¬dróżą w czasie. Narrator powraca do swojego dzieciństwa. Jest to jednak po¬wrót nie tylko do wydarzeń sprzed lat, ale przede wszystkim do sposobu od¬bierania świata, do dziecięcej wrażliwo¬ści i umiejętności dostrzegania rzeczy i zjawisk niezwykłych w otaczającej rzeczywistości. R. Graves „Ja, Klaudiusz" - Rzymski cesarz, Klaudiusz, wraca w swych zapis¬kach do lat przed jego urodzeniem, ale przede wszystkim do własnej przeszło¬ści. Celem tej retrospekcji jest ukazanie, jak „kukułcze jajo" w rodzinie cesars¬kiej, człowiek uważany za niedoroz¬winiętego psychicznie, został władcą Rzymu. Cz. Miłosz „Świat (poema naiwne)" - W latach wojennej tragedii sposobem na oderwanie się od rzeczywistości mo¬że być dla poety powrót do lat dziecińst¬wa, do rodzinnego domu, a przede wszy¬stkim do ojca, który potrafił wyjaśnić świat. J. Andrzejewski „Popiół i diament" -1) Maciek Chełmicki i Andrzej Kossecki wracają myślami do lat powstania warszawskiego i do kolegów, których stracili. Andrzeja to spojrzenie wstecz umocni w decyzji o walce z nowym systemem. Maciek natomiast zacznie się zastanawiać nad sensem dalszej walki. 2) Szczuka nieustannie wraca myślami do przeszłości; wspomina zmarłą w Ra-vensbriick żonę, swoje lata obozowe. Czasy te minęły jednak bezpowrotnie, a obecnie najważniejsza staje się przy¬szłość Polski, dlatego też Szczuka musi zostawić za sobą życie osobiste. K. Moczarski „Rozmowy z katem" - Tu retrospekcja sięga dzieciństwa Stro-opa po to, aby można było się dowie¬dzieć, jakie czynniki wpłynęły na ukształtowanie osobowości kata: mniej niż średnie zdolności młodego Jiirgena, ogromne oddziaływanie ojca, który wpoił mu kult siły i ducha pruskiego, atmosfera domu i wpływ matki. W swo¬jej biografii, do czasu zagrania głównej roli likwidatora getta, Stroop realizował wzorzec Niemca, który wolno, choć systematycznie pnie się po szczeblach kariery wojskowej. T. Różewicz„Ocalony"-Pozornie tyl¬ko ocalony człowiek patrzy za siebie i widzi świat okrucieństwa, dewaluacji wszystkich wartości (jednakowo waży cnota i występek), świat spełnionej apo¬kalipsy. Spojrzenie w przeszłość nakaże mu szukać nauczyciela i mistrza, który pomógłby mu w ocaleniu samego siebie. Patrz: pokolenie stracone. G. Herling-Grudziński „Inny świat" - O tym, że opisywane przez narratora wydarzenia są retrospekcja, a on niejako odciął się od wspomnień z innego świa¬ta, świadczy nie tylko użycie czasu przeszłego w narracji. Ważna jest także scena, w której główny bohater (także narrator) nie potrafi rozgrzeszyć kolegi, który dla ocalenia życia poświęcił trzech ludzi. H. Krall „Zdążyć przed Panem Bo¬giem" - Cała opowieść Marka Edel-mana jest obejrzeniem się za siebie, do czasu powstania w getcie (w jednym planie) i okresu pierwszych operacji na otwartym sercu (w drugim planie). W obu wypadkach rozmówca Hanny Krall pokazuje, jak starał się zdążyć przed Panem Bogiem osłonić płomyk życia ludzi skazanych na śmierć. To, że Edelman został w przeszłości kardio¬chirurgiem, wiązało się z chęcią zmniej¬szenia dysproporcji liczb l: 400 000. K. Brandys , Jak być kochaną" - Le¬cąc z Warszawy do Paryża, główna bohaterka wraca myślami do lat okupa¬cji i jedynej życiowej miłości. Odtwa¬rzając wydarzenia z przeszłości (w dość przypadkowy i chaotyczny sposób), sta¬ra się podsumować swoje życie, by znaleźć odpowiedź na najważniejsze dla niej pytanie: , jak być kochaną?" W. Szymborska „Rehabilitacja" -Do¬konując rozrachunku z socrealistycz¬nym okresem twórczości, poetka patrzy na siebie z przeszłości z dystansem, jednakże daleka jest od pobłażliwości. Jednocześnie zastanawia się nad losem zarówno swoim (Syzyfa przypisanego do piekła poezji), jak i swej twórczości. J. Andrzejewski „Bramy raju" - Spo¬wiedź uczestników krucjaty to przede ; wszystkim spojrzenie wstecz, do „ko-; rzeni" tej wyprawy. Analizując wyda¬rzenia minione, powoli otrzymujemy rzeczywisty obraz jej motywacji, daleki od religii i czysto osobisty. Patrz: kruc¬jata. A. Camus „Upadek" - Jean Baptiste Clamence opowiada przypadkowo po¬znanym (ale też wybranym) przez niego rozmówcom o swej przeszłości. Ta re¬trospekcja ukazuje przede wszystkim jego drogę od wziętego adwokata do samozwańczego sędziego - pokutnika, od zwyłego człowieka (mniej więcej) do tego, który powie: Jestem końcem i po¬czątkiem, ogłaszam prawo. A. Kowalska „Pestka" - Opowiadanie Sabiny to dość chaotyczna rekonstruk¬cja historii miłości Agaty i Borysa. Sabina może jedynie domyślać się pew¬nych wydarzeń, gestów czy słów, ale jej wizja przeszłości (wzbogacona refleks¬jami natury etycznej i psychologicznej) bliska jest prawdzie. M. Waltari „Egipcjanin Sinuhe" - Si- nuhe, prawowity syn faraona, trepanator królewski, który nigdy nie zasiadł na tronie Egiptu, opowiada o swojej prze¬szłości. Na pozór retrospektywna relacja jest wspaniałym połączeniem wydarzeń z życia bohatera z mitami i legendami starożytności (np. opowieść o Minotau-rze, nawiązanie do historii Mojżesza). A. Philipe „Chwila westchnienia" - Autobiograficzna opowieść żony jedne¬go z najsłynniejszych aktorów francus¬kich, Gerarda Philipe'a, koncentruje się na ostatnich miesiącach życia gwiaz¬dora. To spojrzenie w przeszłość, pełne miłości i cierpienia, ukazuje bożyszcze tłumów jako człowieka schorowanego, walczącego z chorobą (nieuleczalny no¬wotwór) o choćby jeden dzień życia. M. Frisch „Homo Faber" - Inżynier Max Faber opowiada o wydarzeniach, które stały się przyczyną jego tragedii 1 zmieniły całkowicie jego światopo¬gląd. Wraca do lat sprzed wojny i do opowieści właściwej o Sabeth, jego cór¬ce - kochance. Patrz: ojciec. M. Białoszewski „Pamiętnik z powsta¬nia warszawskiego" - Szczególne spoj- rzenie wstecz, na czasy powstania war¬szawskiego, polega na tym, że Biało¬szewski opisuje ówczesne wydarzenia językiem stylizowanym na mówiony. Używane zdania, równoważniki zdań, wyrazy nacechowane emocjonalnie czy onomatopeje mają pełniej zobrazować tamte dramatyczne dni. U. Eco „Imię róży" - Sędziwy Adso z Melku spisuje pod koniec życia opo¬wieść o tajemniczych wydarzeniach w jednym z włoskich opactw, których był naocznym świadkiem w młodości. Czyni to jednak nie z persekty wy czło¬wieka dojrzałego, starca, ale młodzień¬ca, jakim był wtedy. Przedstawia swe ówczesne uczucia i fascynacje, mówi o jedynej miłości, ale przede wszystkim koncentruje się na postaci swojego mist¬rza, Wilhelma z Baskerville. Patrz: uczeń i mistrz. J. Duche „Całe życie Marianny, czyli historia Francji" - Dowcipnie napisa¬na powieść jest rozmową dwojga dzieci z Chronosem (Czasem), który oglądał Francję od czasów Juliusza Cezara po II połowę XX wieku. Rekonstruując prze¬szłość historyczną, Chronos wplata w nią szereg anegdot i opowieści o włas¬nym życiu. J. Hurt „Skaza" - Bohater - narrator, żyjący teraz w miasteczku na południu Europy, powraca myślami do przeszło¬ści, romansu z Anną, tragicznej śmierci syna, by ukazać, jak z poważanego polityka, wzorowego obywatela i ojca stał się człowiekiem anonimowym, dob-rowolnym wygnańcem. Patrz: ojciec, syn, wina i odpowiedzialność. M. Ondaatje „Angielski pacjent" - Wszyscy mieszkańcy willi San Giro-lamo są więźniami przeszłości. Nie¬ustannie wracają do wydarzeń minio¬nych, by tam szukać swej tożsamości. Okazuje się jednak, że wojna zatarła w nich to, co wydawało się najważniej¬sze - poczucie przynależności do swych czasów i do konkretnego miejsca. * „Opowiedz mi swoją przeszłość, a powiem ci, jaka będzie twoja przyszłość". (Konfucjusz) * „Nic tak nie orzeźwia, nie dodaje animu¬szu, jak kąpiel w czasie. Zawsze stoso¬wałem tę „chronoterapię" i zalecałem ją moim czytelnikom, wysyłając ich albo do dalekich uzdrowisk, odległych o ty¬siące lat, albo do bliższych, gdzie trwa kojący dzień wczorajszy". (J. Parandowski) * „My żyjemy cieniem przeszłości, czym będzie żyła przyszłość?" (E. Renan) * „Przeszłość - jest to dziś, tylko cokolwiek dalej". (C.K. Norwid) * „Czas zmarnowany nie istnieje we wspomnieniach". (S. Kisielewski) * „Rzadko się do pamięci w gości zbierani, A ona zawsze kłamie mi wprost w oczy". (A.A. Achmatowa) * „Podwaja własne życie, kto przeszłość rozważa". (L. Kondratowicz) * „Trzeba życie rozłamać na dwie wielkie połowy, Jedną godziną myśli - trzeba w przeszłość wrócić; I przeszłość jako obraz ściemniały i płowy, Pełny pobladłych twarzy, ku słońcu odwrócić... I ścigać okiem światła obrazu i cienie Jak lśniące rozpryśnionych mozajek kamienie". (J. Słowacki)