Motyw przemijania w literaturze

Przemijanie Przemijanie - Motyw przemijania, obecny w literaturze od starożytności, związany jest z materialnym aspektem życia: przemija to, co doczesne, ziems¬kie i materialne. Jego początków należy dopatrywać się w Księdze Koheleta, ale także w filozofii starożytnej, np. Herak-lita z Efezu. Przemijanie jest ujmowane jako nieuchronny upływ czasu i na¬stępujące wraz z nim zmiany. Jedno¬cześnie towarzyszy mu bolesna świado¬mość końca wszystkiego, tj. śmierci. W literaturze z motywem tym związane były znane znaki ikonograficzne, np. klepsydra z przesypującym się pias¬kiem, zegar odmierzający godziny albo ogień trawiący wszystko. Motyw yanitas - popularny w średnio¬wieczu i baroku motyw przemijania ukazujący zmienność, niedoskonałość i kruchość tego, co doczesne, by tym samym podkreślić doskonałość życia wiecznego i spraw duchowych. Biblia (ST) - 1) Wraz z grzechem pierworodnym człowiek utracił nie¬śmiertelność. Odtąd jego życie będzie naznaczone piętnem śmierci, która za¬kończy ziemskie trudy. Bóg mówiąc do Adama i Ewy: prochem jesteś i w proch się obrócisz, ukazuje im, jak kruche jest to wszystko, co wiąże się z ludzką egzystencją. 2) Księga Koheleta - W nie¬odwracalny i stały porządek świata (Mc nowego pod słońcem) wpisuje Kohelet życie ludzkie (Marność nad marnościa¬mi i wszystko marność). To, co doczesne (dobra materialne, życiowe troski, a na¬wet cierpienie), jest marnością. Wszyst¬ko przeminie, a człowiek nigdy nie zgłębi sensu istnienia, dlatego też powi-nien zaufać Bogu i oprzeć swe życie na wierze, by tym samym żyć godnie. Mitologia - Prometeusz stwarza czło¬wieka z gliny i łez. Ten symboliczny opis wskazuje, że w życie ludzkie wpi¬sane jest przemijanie (glina symbolizuje kruchość kondycji człowieka) i cier¬pienie (łzy). Heraklit z Efezu - Uznał, że obraz świata jest dynamiczny. Prezasadą świa¬ta jest ogień, który ustawicznie przemie¬nia się w inne pierwiastki. Śmierć jed¬nych oznacza narodziny drugich. W ten sposób panta rhei (wszystko płynie), w przyrodzie trwa bezustanny ruch i sta¬wanie się rzeczy. Jednocześnie podkreś¬la to przemijalność i śmierć rzeczy innych. Horacy „Exegi monumentum..." Zgo¬dnie ze starożytną maksymą ars longa, vita brevis („Sztuka trwa długo, życie krótko"), Horacy twierdzi, że jego poe¬zja zapewni mu nieśmiertelność i sławę u potomnych. Według niego to właśnie twórczość ocala człowieka przed cał¬kowitym zapomnieniem i przemijaniem (Nie wszystek umrę). Podobną myśl po¬dejmie Jan Kochanowski w Pieśni XXIV, Ks. H. Horacy „Oda XI", Ks. I - Podejmując temat przemijania, zmienności życia, jak i jego tajemnicy, poeta nawiązuje do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Na¬kazuje, by nie troszczyć się zbytnio o czas przyszły, a ponieważ mknie rok za rokiem jak jedna godzina, mówi, iż należy korzystać z czasu (Carpe diem - „Chwytaj dzień"). F. Yillon „Wielki Testament" - Głów¬nym tematem poematu jest przemijanie (nawiązanie do popularnych w średnio¬wieczu motywów vanitas). Yillon nie tylko zastanawia się nad utratą sił wital¬nych i przedwczesnym starzeniem, snu¬je także refleksje nad problemem prze¬mijania w historii („Ballada o paniach minionego czasu"). Wskazuje na złud-ność i nietrwałość ludzkiej urody, na upływanie czasu i zawodność ludzkiej pamięci. Przysłowiowe stało się już jego przesłanie: Ach, gdzie są niegdysiejsze śniegi! Niekiedy jednak autor odchodzi od tonu smutku i zadumy, a obrany przezeń temat staje się przyczynkiem do ironii i niewybrednych dowcipów („Bal¬lada Wilona do swej miłej"). J. Kochanowski „O żywocie ludzkim" (Fraszki to wszytko...) - Życie człowie¬ka opisuje poeta zgodnie z filozofią stoicką, nawiązując także do motywów vanitas. Cokolwiek posiadamy (np. pie¬niądze, sława) na tym świecie, nie ma to większego znaczenia, ponieważ wszytko to minie jako polna trawa. W życiu nie ma nic pewnego, a z człowieka, który zabiega o dobra doczesne, śmieje się Fortuna... a może Bóg. J. Kochanowski „Do gór i lasów" - Fraszka autobiograficzna, a zarazem re¬fleksja nad życiem ludzkim w ogóle, opowiada o minionych latach i burz¬liwym życiu poety, który sam siebie przyrównuje do Proteusza. Czasy, które już przeminęły, dają mu jednak mądrość życiową i radość płynącą z korzystania z chwili. J. Kochanowski „Pieśń XIX", Ks. II - Głównym celem w życiu rozumnego człowieka jest, według poety, dobra stawa, którą zapewni on sobie dzięki własnym talentom i umiejętnościom. Dobra slawa jest także sposobem na zapewnienie sobie pamięci u potom¬nych (... A starać się, ponieważ musi zniszczeć cialo, Aby imię przynajmniej po nas tu zostało), czyli wieczność. M. Sęp-Szarzyński „O krótkości i nie¬pewności na świecie żywota człowie¬czego" - Spoglądając na ulotność i krót¬kość życia, poeta gani sam siebie za pogoń za doczesnymi rozkoszami, która odwróciła jego uwagę od spraw wiary. Człowiek powinien zrozumieć, iż te niestale dobra nie przynoszą szczęścia i prowadzą do grzechu. Jedynym zaś prawdziwym dobrem jest Bóg. M. Sęp-Szarzyński „O nietrwałej mi¬łości rzeczy świata tego" - Miłość do życia doczesnego, zaszczytów, sławy, rozkoszy i złota, uważa Szarzyński za niepełną. Człowiek kocha bowiem to, co skazane jest na przemijanie, podczas gdy jedyną prawdziwą miłością powin¬na być miłość do Boga (wiecznej i pra¬wej piękności). M. Sęp-Szarzyński „Epitafium Rzy¬mowi" - Wiersz ma charakter refleksji nad zmiennością historii. Ruiny daw¬nego Rzymu skłaniają poetę do rozmyś¬lań nad upadkiem starożytnego impe¬rium i narodzinami nowego, chrześci-jańskiego (Dziś w Rzymie zwyciężonym Rzym niezwyciężony (...) leży pogrzebio-ny). Jednocześnie zauważa on, iż pra¬wem tego świata jest nieustanna zmien¬ność (to się popsowalo, co było nieru¬chome). W. Szekspir „Sonety" - Obok tematyki miłosnej pojawiają się w sonetach zaga¬dnienia egzystencjalne, z których głów-nym jest przemijanie. Poeta ma pełną świadomość tego, że ... wszelkie stwo¬rzenie Jest doskonałe przez chwilę jedy¬nie, a piękno kochanka kiedyś przemi¬nie, dlatego też traktuje swe poezje jako sposób na uwiecznienie urody ukocha¬nego, wygranie wyścigu z czarną damą (czasem), nawiększą rywalkę człowie¬ka. Tak więc miłość będzie dla Szeks¬pira jedynie pretekstem do podjęcia tematów eschatologicznych. W. Szekspir „Hamlet" - Kiedy Hamlet ogląda na cmentarzu czaszkę Jorika, błazna królewskiego, snuje refleksję na temat przemijania i śmierci. Niewiary¬godne jest dla niego, iż nawet po wiel¬kich bohaterach (np. Aleksandrze Mace¬dońskim) pozostaną tylko szczątki kości i garstka popiołu. Scena ta jest potwier¬dzeniem i dopełnieniem wcześniej, wy¬powiedzianych przez bohatera słów: Wszyscy tuczymy się na pokarm dla robactwa. Tłusty król i chudy żebrak to tylko odmiana tej samej potrawy. W. Szekspir „Burza" - Monolog Pro-spera (akt IV, sc. I) porównuje świat do tworzywa literackiego, a ludzi do ak-torów-duchów. Jednocześnie wskazuje na to, iż wszystko się na nim (świecie) w nicość obróci I niby zwiewne widowis¬ko zniknie Bez śladu. J.W. Goethe „Faust" - 1) Życie dok¬tora Fausta było wyścigiem z nieubła-galnym czasem. Faust, świadomy swej przegranej, pełen pragnienia zdobywa¬nia dalszej wiedzy, dlatego właśnie de¬cyduje się zawrzeć pakt z Mefistofele-sem. W ten sposób odzyskał młodość w zamian za swą duszę. 2) Ostatnie słowa Fausta: Chwilo, trwaj! Jesteś tak piękna! zamykają życie uczonego. Mają one wymiar uniwersalny, ponieważ od¬zwierciedlają pragnienie każdego czło¬wieka utrwalenia na zawsze i zatrzyma¬nia w czasie tego, co w życiu piękne i wyjątkowe. A. Mickiewicz „Sonety krymskie" („Bakczysaraj") - Widok ruin pałacu ogrodów - Bakczysaraju - które porasta bujna roślinność, rodzi refleksję o prze¬mijaniu i nietrwałości dzieł człowieka, a jednocześnie niezmiennej potędze na¬tury. A. Mickiewicz „Ruiny zamku w Bała-kławie" - Pielgrzym, podmiot liryczny sonetu, snuje refleksję nad dawną świet-nością zamku. Patrząc na jego ruiny, próbuje wyobrazić sobie dawne czasy, czasy świetności. Miejsce, które było niegdyś pełnym życia ośrodkiem kul¬tury, teraz porasta trawą, a nad nim krążą sępy (ptaki symbolizujące śmierć). A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Po¬emat jest powrotem do przeszłości, do dawnej kultury szlacheckiej, która prze¬mija i odchodzi w niepamięć. Tylko starsze pokolenie pamięta dawne oby¬czaje, dlatego też tak często pojawia się w tekście słowo: ostatni. Ostatni jest więc zajazd, ostatnie są obyczaje czy przedmioty domowe, a Podkomorzy to ostatni, co tak poloneza wodzi. A. Dumas „Wicehrabia de Bragellon- ne" - Powieść zamykająca cykl Dumasa ojca („Trzej muszkieterowie" „d'Artag-nan", „W dwadzieścia lat później") uka¬zuje przemiany, jakie zachodzą we Francji za panowania Ludwika XIV. W niepamięć odchodzi epoka rycerzy, dawne obyczaje zastępuje sztywna ety¬kieta, a moralność ustępuje miejsca roz¬wiązłości. Odchodzą także ostatni wiel¬cy, którzy byli filarami dawnego świata (królowa Anna Austriaczka i muszkiete¬rowie: Atos, Portos i d'Artagnan). E. Zola „Nana" - Scena śmierci Nany, zeszpeconej chorobą, rozkładającej się jeszcze za życia, obrazuje pozorność cielesnego piękna. Twarz bohaterki przypomina bezkształtną masę; z jej urody nie pozostało już nic. Ten od¬rażający widok ma także wymiar sym¬boliczny: po śmierci uwydatniła się cała zgnilizna moralna Nany i jej szpetota wewnętrzna. B. Prus „Lalka" - Powieść ukazuje społeczeństwo polskie w momencie przemian kulturowych, obyczajowych, historycznych i gospodarczych. Śmierć Rzeckiego symbolizuje przemijanie świata romantyków, wyjazd Ochockie¬go - dezaktualizację i utopijność idei pozytywistycznych. Przeminęła także świetność arystokracji, która stała się skostniałą, konserwatywną i zamkniętą grupą społeczną. W miejsce starego świata nastaje nowy: oparty na potędze pieniądza i bezwzględny. Jego przed¬stawicielami są Henryk Szlangbaum i Maruszewicz. H. Sienkiewicz „Quo vadis - Świat kultury antycznej ukazany został w mo¬mencie jej rozkładu. Przeminęła dawna świetność Rzymu, a jej miejsce zajęła amoralność i dekadencja. Odchodzenie tej kultury przyspiesza także fakt naro¬dzin chrześcijaństwa (nowej religii zys¬kującej sobie wielu wyznawców), jak i pożar Rzymu wywołany przez Nerona, a zyskujący tu wymiar symboliczny (ogień trawi i niszczy miasto, które skazane jest na zagładę). Ch. Baudelaire „Padlina" - Wiersz zbudowany jest na zestawieniu anty-tetycznym: młodość i piękno postawio¬ne zostały obok śmierci i rozkładu. Podmiot liryczny z naturalistyczną pre¬cyzją opisuje gnijące ciało toczone przez czerwie, by zakończyć refleksją skierowaną do swej towarzyszki, młodej dziewczyny: Taką będziesz kiedyś, o wdzięku królowo, Po sakramentach ostatnich... W ten sposób podkreśla nie¬uchronność losu - z ciała ludzkiego po śmierci nie zostanie nic. K. Przerwa-Tetmajer „Koniec wieku XIX" - Za przedmiot rozważań obrał poeta odchodzenie wieku XIX, a zara¬zem dawnych wartości (przewartościo¬wanie wszystkich wartości). Wobec no¬wych realiów żadna z dotychczasowych idei nie ma racji bytu, w ich miejsce nie pojawiły się jednak nowe. K. Przerwa-Tetmajer „Na Anioł Pań¬ski" - Symboliczny obraz płynących rzek (II strofa) oznacza upływanie cza¬su, jak i niemożność jego powrotu. Towarzyszy temu dziwny dźwięk ni to płaczu, ni to zawodzenia, skargi, który symbolizować może ból i cierpienie. W całej wypowiedzi lirycznej dominuje nastrój smutku i zadumy (I już nie wraca nigdy fala, (...) / już nie wraca nigdy z dala). J. Kasprowicz „Księga ubogich" - Zgodnie z franciszkańską filozofią ży¬cia, podmiot liryczny uznaje śmierć i przemijanie za nieodłączne części ży¬cia i boskiego planu. Człowiek, podob¬nie jak bohaterowie liryczni utworów, prostaczkowie boży, powinien to za¬akceptować: Żagwią się ognie boże? Zagasty...! Że zagasły tak prędko (...) Nikt tu się temu nie dziwi. T. Mann „Śmierć w Wenecji" - Obraz Wenecji, miasta zmierzającego ku za¬gładzie, ma charakter symboliczny. Do¬my zanurzające się coraz bardziej w wo¬dzie, odór gnijących wodorostów, zara¬za panująca w mieście to symptomy rozkładu, który symbolizuje przemija¬nie kultury klasycznej, opartej na anty¬cznych i renesansowych wzorcach pięk- na. J. Lechoń „Toast" - Tematem wiersza utrzymanego w konwencji katastroficz¬nej jest przemijanie dawnego świata, kultury, jak i świadomość tego, że wszy¬stko już było, a ludziom braknie nowych wartości. Patrz: pogrzeb. M. Dąbrowska „Noce i dnie" - Słowa Barbary: Wszystko mija, a nic się, nic się nie zmienia. Po zlotym tle wciąż płyną szare obloki... obrazują koncepcje czasu w utworze. Czas płynie wolno, toczy się w rytm narodzin i śmierci, czyli nie-uchronnego przemijania. Bohaterowie jakby nie zdawali sobie z tego sprawy, jednakże zmiany zachodzące w ich ży¬ciu, a przede wszystkim ich dzieci, uświadamiają tę prawdę. J. Iwaszkiewicz „Panny z Wilka" - Powrót do Wilka po latach nieobecności uświadamia Wiktorowi Rubenowi, iż młodość bezpowrotnie przeminęła. Mieszkanki dworu, dawniej młode i śli¬czne panny, stały się dorosłymi kobieta¬mi, które w niczym nie przypominają znajomych sprzed lat. Ruben odkrywa także, jak bardzo zmienił się on sam; czas sprawił, że stał się człowiekiem zgorzkniałym i przygaszonym, bezsku¬tecznie szukającym dla siebie ratunku w przeszłości. B. Schulz „Sklepy cynamonowe" '- W swych opowiadaniach Schulz buduje obraz tradycyjnego miasteczka żydows¬kiego z tajemniczymi sklepami cynamo-nowymi, sprzedawcami - magami, uli¬czkami przypominającymi labirynt. Miasteczko skazane jest jednak na po¬wolną zagładę. Jego piękno ustępuje miejsca nowej dzielnicy (Ulicy Kroko-dyli) symbolizującej cywilizację i kul¬turę masową. J. Czechowicz „hildur, baldur i czas" - Przemijanie, upływ czasu, rozdzieli kochanków. Hildur z chłopca staje się mężczyzną i nadchodzi taki moment, kiedy opuszcza Baldura. Starzec z kosą, okrutny czas, nie chce, by kochankowie razem doszli do czarnych strug, by ich miłość trwała. Zatem w poemacie Cze-chowicza przemijanie to przede wszyst¬kim przemijanie uczuć. Poezja W. Szymborskiej, nazywana przez samą poetkę możnością utrwala¬nia i zemstą ręki śmiertelnej, podejmuje nieustannie problem przemijania. Bliska filozofii Heraklita z Efezu („W rzece Heraklita") i egzystencjalizmowi, mówi ona, że: Mc dwa razy się nie zdarza i nie zdarzy („Nic dwa razy"), dodając w in¬nym wierszu: I cokolwiek uczynię, za¬mieni się na zawsze w to, co uczynilam („Życie na poczekaniu"). Przemijanie pojmuje jako dramat, a zarazem tajem¬nicę ludzkiej egzystencji, tym boleśniej¬szą, że prowadzi do nieuchronnego koń¬ca. Jednocześnie porusza uniwersalne i niezmienne problemy obecne od wie¬ków w życiu ludzkim i nie poddające się procesowi przemijania (np. „Zdumie¬nie", „Buffo", „Bez tytułu"). G. Garcia Marquez „Sto lat samotno¬ści" - Akcja powieści (pozornie zam¬knięta w stu latach) obejmuje dzieje rodziny Buendiów od czasów podboju Ameryki Południowej po wiek XX. Naj¬istotniejsze dla koncepcji czasu jest jego pojmowanie jako idei wiecznego po-wrotu (patrz: powrót), przy jednoczes¬nym podkreślaniu upływu lat. Widać to, gdy obserwujemy historię Macondo - miasteczka, które powstało w środku dżungli, przeżyło swój rozkwit, by wre¬szcie dążyć ku zagładzie. W ten sposób historia, płynąc nieustannie, zatoczyła krąg i zamknęła się. A. Camus „Notatniki" - Książka w ni¬czym nie przypomina klasycznych pa¬miętników czy dzienników; jest zbio¬rem notatek z podróży, szkiców do powieści czy dramatów, a także luźnych refleksji na tematy egzystencjalne. Ca¬mus, walcząc z własną pamięcią (zaczął ją tracić w dość młodym wieku), stara się ocalić od zapomnienia to, co było dlań najważniejsze, zatrzymać czas w miejscu. Widać jednak, iż czas płynie nieuchronnie, zmieniając diametralnie autora „Notatników" ^B-..-: Wiersze H. Poświatowskiej, poetki zmarłej przedwcześnie na nieuleczalną chorobę serca, nawiązują do egzystenc¬jalnego pojmowania życia jako „bytu ku śmierci". Tragiczny dla niej jest nie tylko upływ czasu, ale i to, że zmienne życie człowieka wpisane zostało w aż nazbyt stały świat („Koniugacja", „Czy świat umrze..."). Choć próbowała wyja¬śnić samej sobie tajemnicę życia i prze¬mijania („Wizyta", „Heraklicie - przy-jacielu"), nigdy nie pogodziła się ze swym losem („Zawsze kiedy chcę żyć..."). Z. Kucówna „Zatrzymać czas" - Na poły poetyckie wspomnienia znanej pol¬skiej aktorki obejmują czas od dziecińst¬wa po wiek dojrzały. Autorka, pomimo wielu przykrych doświadczeń (w tym ciężkiej choroby), nie traktuje przemija-nią i starzenia się nostalgicznie i ze smutkiem. Stara się za to „zatrzymać czas", czyli ocalić dla siebie to, co bezpowrotnie minęło, a czyni to z ogro¬mnym sentymentem i ciepłem. M. Ondaatje „Angielski pacjent" - Stary egzemplarz „Dziejów" Herodota stał się dla Almasy'ego nie tylko uko¬chaną lekturą, ale i własnym dzienni¬kiem. Wpisując na marginesach książki swoje notatki, wklejając dodatkowe kar¬tki, na których dość lakonicznie opisy¬wał swe doświadczenia, połączył wielką historię spisaną przez Herodota z histo¬rią własną, jakby chcąc udowodnić, że nic nie mija do końca i tworzy całość wielkiej układanki, którą są dzieje świa¬ta i człowieka. * „Yanitas yanitatum et omnia yanitas" („Marność nad marnościami i wszystko marność"). (Księga Koheleta) * „Panta rhei" („Wszystko płynie"). (Heraklit z Efezu) * „Niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki". (Heraklit z Efezu) * Czas ucieka, śmierć goni, wieczność czeka, (przysłowie średniowieczne) * „Jeżeli chcecie, aby o was nie zapom¬niano po śmierci i zgniciu, to albo piszcie rzeczy warte czytania, albo czyńcie rzeczy warte napisania". (B. Franklin) * „Cokolwiek w sobie ma ten świat odmienny, Wszystko przemija jako jednodzienny Kwiat, który pięknie się rozwinie rano, a w południe zaginie". (Sz. Zimorowic) * „Nawet gdy stanie ci zegarek, twój czas płynie dalej". (R. Mendel) * „Czas to nie trwanie, lecz uciekanie". (J. Kurek) * „Istota wspomnień polega na tym, że nic nie przemija". (E. Canetti) * „Życie ma to do siebie, że nie można go powtórzyć". (Z. Trzaskowski) * „Czy możecie sobie wyobrazić, że nasze czasy uchodzić kiedyś będą za dawne dobre czasyT' (Z. Petan) * „Czemu ty się, zła godzino, z niepotrzebnym mieszasz lękiem? Jesteś - a więc musisz minąć. Miniesz - a więc to jest piękne". (W. Szymborska) * „My nie umrzemy nigdy (...) Umiera tylko czas. Przeklęty czas (...) Kiedy kochamy się, stajemy się nieśmiertelni i niezniszczalni, jak bicie serca, jak deszcz lub wiatr". (E.M. Remarąue)