Motyw Polski w literaturze

Polska/Polacy Polska/Polacy - Cała literatura polska w pewien sposób traktuje o Polsce i Po¬lakach. Szczególne jednak znaczenie mają te utwory, które ukazują Polskę w momentach dla niej przełomowych bądź też zawierają jakieś rozważania uogólniające o naturze Polaków lub losie kraju. „Legenda o Lechu, Czechu i Rusie" - Wywodząc naród polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta włą¬cza Polaków do rodziny ludów słowiań¬skich. Tłumaczy też pojawiającą się dość często nazwę Lechici. Wyjaśnia również pochodzenie godła (biały orzeł) i nazwy stolicy (Gniezno). Anonim zw. Gallem „Kronika pol¬ska" - 1) Anonim opowiada historię okrutnego księcia Popielą, który został pożarty przez myszy. 2) Początki pias¬towskiej dynastii ujmuje Gali w formę legendy o odwiedzinach w chacie ubo¬giego kmiecia Piasta i jego żony Rzepki dwóch tajemniczych gości, którzy cudo-wnie rozmnażają przygotowane na po-strzyżyny skromne jadło. 3) Autor poda¬je imiona pierwszych legendarnych wła-dców polskich - Siemowita, Lestka i Siemomysła, który był ojcem Mieszka. 4) Historia ślepoty i cudownego odzys¬kania wzroku przez Mieszka ma sym¬bolizować losy Polski, która przedtem była tak jakby ślepa, lecz odtąd (...) ma być przez Mieszka oświeconą i wywyż¬szoną ponad sąsiednie narody. 5) Treść kroniki Anonima to przede wszystkim dzieje dynastii Piastów, jej wspaniałości za czasów Chrobrego, upadku rx> opusz¬czeniu kraju przez Bolesława Śmiałego i odrodzenia za panowania Bolesława Krzywoustego. Wincenty Kadłubek „Kronika pols¬ka" - 1) Kadłubek dorabia Polakom antyczny rodowód, nazywając Popielą Pompiliuszem, a Kraka obdarzając imieniem Grakcha. 2) Mimo rozbicia dzielnicowego, Kadłubek traktuje Pol¬skę jako jedność duchową i moralną, co szczególnie uwidocznia się w chwilach zagrożenia. Mężni Polacy pod znakiem białego orła dzielnie odpierają napaści wrogów. Autor często przemilcza klęski polskiego oręża, eksponując zwycięst¬wa. „Kronika wielkopolska" - patrz: Le¬genda o Lechu, Czechu i Rusie. J. Długosz „Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego" - Dzieje Polski poprzedza Długosz his¬torią ludzkości od czasów Adama. W ten sposób określa miejsce stawnego Króle¬stwa Polskiego w historii świata. Bajeczną przeszłość prezentuje autor, opo¬wiadając między innymi legendy o Le-chu, Kraku i Wandzie, co nie chciała Niemca. Kronika Długosza ma już wy¬raźnie narodowy charakter. Mówiąc o wojnie polsko-krzyżackiej, kronikarz nazywa ją wojną Polaków z Niemcami. M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem" - Polska jest krajem, w którym nikt nie wypełnia należycie obowiązków swojego stanu. Ksiądz tra-ktuje swoje zajęcie jako pracę, za którą należy mu się sowita zapłata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swo¬je interesy i nie jest w stanie uchwalić żadnych ważnych dla kraju ustaw. Patrz: wieś. J. Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów" (Pieśń V, Ks. II) - 1) Polska jest odbieżałem stadem, które drapają rozbójce wilcy, ponieważ ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostrożnych psów za sobą wodzi. Jest to wyraźna aluzja do sytuacji, jaka wy¬tworzyła się po ucieczce Henryka Wale-zego. 2) Jeśli najazd Tatarów na Podole nie będzie żadną nauką i nie doprowadzi do opodatkowania się na rzecz regular¬nej armii, nową przypowieść Polak so¬bie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi. J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - Troja jest dla Kochanows¬kiego obrazem Polski, nierządnego kró¬lestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiediwość ma miejsce, a wszytko złotem kupić trzeba. Młódź wszeteczna zaś, która zniewieś-ciała w wygodnym życiu, nie będzie w stanie bronić kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej młodzieży. A. Frycz Modrzewski „Commenta-riorum de Republica emendanda..." („O poprawie Rzeczypospolitej...") - Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim zaś zrównania obywateli wo¬bec prawa. Modrzewski mówi o dwóch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w których prawo różnie traktuje obywa¬teli zależnie od stanu, do jakiego należą. Jednocześnie domaga się reformy pol¬skiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kościoła od państwa. P. Skarga „Kazania sejmowe" - 1) Polskę nękają choroby, które zagrażają jej istnieniu. Wśród nich Skarga wymie¬nia między innymi osłabienie władzy królewskiej, skłócenie stanu szlachec¬kiego i innowierców. Jeśli Polacy nie podejmą prób leczenia tych chorób, Polsce grozi zagłada, którą autor ukazu¬je w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa. 2) Polska jest tonącym okrę¬tem, który należy ratować. Ci, którzy chronią tylko swój dobytek, pójdą na dno razem ze statkiem. Ci, którzy podej¬mują próby ratowania go, ochronią i sta¬tek, i swoje dobra. W. Potocki „Nierządem Polska stoi" - Brak w Polsce stałych praw. Te, które są, zmieniają się jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane są jedynie dla wygody magnaterii. Ich przestrzegania wymaga się jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian. W. Potocki „Pospolite ruszenie" - Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi się do walki, choć wróg się zbliża. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, że stawia się ją na równi z chłopami. Według Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego. W. Potocki „Zbytki polskie" - Polacy zajęci są gromadzeniem majątków i ży¬ciem na pokaz. Dbając o wystawność i przepych, nie zauważają trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, że jeśli chcą zgromadzone dobra przekazać po¬tomkom, muszą ratować ojczyznę. Bo jeśli ona zginie, zginą razem z nią. W. Potocki „Transakcja wojny choci-mskiej..." - Polacy są spadkobiercami wielkich wojowników przeszłości i z na¬tury odznaczają się walecznością i od¬wagą, wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczą. Patrz też: wojna. J.Ch. Pasek „Pamiętniki" - W wojnie ze Szwedami, którzy są heretykami, Polaków wspiera Bóg. A kiedy Szwedzi, uniesieni siłą eksplozji do nieba, za¬stukali do niebiańskiej furty, św. Piotr odpędził ich od niej i strącił na ziemię, mówiąc, że nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie dość, że innowiercy, to jeszcze prześladują Polaków, wiernych Bogu i wyznających jedyną prawdziwą religię katolicką. W. Kochowski „Psalmodia polska" - Naród polski, Sarmaci, jest nowym na¬rodem wybranym, któremu Bóg prze¬znaczył w swoich planach wyjątkową rolę. Polska, walcząc z Turcją, ochrania całą Europę i jest przedmurzem chrześ¬cijaństwa. Zwycięstwo pod Wiedniem to znak nieustannej opieki bożej, zaś Jan III Sobieski jest prawdziwym mężem opatrznościowym i Sarmatą idealnym. L Krasicki „Świat zepsuty" - Upadek obyczajów, utrata dawnych cnót dopro¬wadziły do pierwszego rozbioru. Nie należy jednak poddawać się rozpaczy, ale próbować ratować to, co jeszcze zostało. Pojawia się obraz Polski - toną¬cego okrętu. Krasicki stwierdza, że god¬niej jest podjąć próbę ratowania statku i nawet wraz z nim zatonąć, niż nic nie robić. I. Krasicki „Do króla" - Sarmacka szlachta, której zarzuty pod adresem Stanisława Augusta Poniatowskiego Krasicki przytacza, jest przywiązana do źle pojmowanych tradycji narodowych, niechętna wszelkiej wiedzy i nauce, zacofana. Patrz: władza/władca. I. Krasicki „Pijaństwo" - Polacy hoł¬dują źle pojmowanej sarmackiej gościn¬ności, która objawia się przede wszyst¬kim nadmiernym piciem alkoholu. Pro¬wadzi to do kłótni i bójek przy stole. Polacy po alkoholu stają się niezwykle waleczni i snują wielkie polityczne pla¬ny. I. Krasicki „Monachomachia" - W Polsce panoszy się wielebne głupstwo, a w miastach są trzy karczmy, bram cztery ułomki, klasztorów dziewięć i gdzieniegdzie domki. A. Mickiewicz „Do matki Polki" - Po¬lacy wezwani są do boju bez. chwaty i do męczeństwa.... bez zmartwychpowsta-nia. Nie dane im będzie nawet odnieść zwycięstwa moralnego, bo za pomnik grobowy zostaną suche drewna szubie¬nicy, a za cala sławę (...) dlugie nocne rodaków rozmowy. A. Mickiewicz „Reduta Ordona" - patrz: wojna, samobójstwo. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - 1) Naród polski jest jak lawa, która pod twardą i zimną skorupą kryje wiecznie płonący ogień. Ci, co stoją na narodu czele, arystokracja, odznaczają się ser-wilizmem wobec cara i Rosji. Ale mło¬dzież jest pełna zapału do walki. Nie pogodziła się z utratą wolności i nigdy się nie pogodzi. 2) Polska z widzenia księdza Piotra jest cierpiącym Chrys¬tusem. Rozpięta jest na krzyżu, który ma z trzech wyschłych ludów ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzień zmart¬wychwstania, kiedy ukaże się światu w pełni swojej chwały i wskaże innym drogę do wolności. A. Mickiewicz „Księgi narodu pol¬skiego" - Polska była jedynym krajem, w którym kwitła prawdziwa wolność, a wśród ludzi panowało braterstwo. By¬ło to solą w oku Trójcy szatańskiej - Rosji, Prus i Austrii. Katarzyna, Fry¬deryk i Maria Teresa zawarli więc pakt, którego celem było zniszczenie ostoi wszelkich cnót. Zabita Polska spoczywa w grobie. Dwa dni (powstanie kościusz¬kowskie i powstanie listopadowe) już minęły, kiedy nadejdzie dzień trzeci, będzie on dniem zmartwychwstania. J. Słowacki „Kordian" - Polacy pogo¬dzili się z niewolą, brak im woli walki. Kordian sam próbuje dokonać zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto byłby mu pomocą. Tak samo było z powstaniem listopadowym - garstka powstańców, którzy nie dojrzeli do roli, jaką sobie wyznaczyli, walczyła samotnie, bo na¬ród nie poszedł za nią. Źli dowódcy, bez wiary w zwycięstwo, rozgadani posło¬wie, korpus oficerski rycerzy ospalców także przyczynili się do klęski. J. Słowacki „Grób Agamemnona" -1) Polacy są narodem smutnych ilotów, niewolnikami, którzy pogodzili się z nie¬wolą i nie robią nic, by zrzucić jarzmo. W czasie powstania nie wierzyli w zwy-cięstwo i nic dla jego osiągnięcia nie czynili. 2) Polska pawiem narodów była i papugą. Pyszna i dumna bez powodu, naśladowała jednocześnie bezmyślnie obce wzorce. Jest więc teraz niewolnicą cudzą. 3) By odzyskać wolność, Polska musi uwolnić wpierw duszę anielską z czerepu rubasznego, odrzucić całą złą tradycję, a powrócić do tego, co było w niej dobre - waleczności, poczucia odpowiedzianości za losy narodu. Mu¬szą też Polacy zjednoczyć się, stać się narodem z jednej bryty. J. Słowacki - filozofia genezyjska („Genesis z Ducha") - Naród polski tworzą duchy o największym stopniu doskonałości. Zatem Polacy przewodzą innym narodom i wytyczają drogę, którą powinny one postępować, by osiągnąć doskonałość. Z. Krasiński „Przedświt" -Naród pol¬ski, utożsamiony ze szlachtą, został za swoje zasługi w obronie wiary chrześ-cijańskiej szczególnie przez Boga umi¬łowany i przeznaczony do odegrania w historii ludzkości roli odkupiciela i zbawcy. Z. Krasiński „Psalmy przyszłości" - patrz: Z. Krasiński „Przedświt". B. Prus „Lalka" - Społeczeństwo pol¬skie zajęte zdobywaniem majątków i gromadzeniem pieniędzy nie ma czasu na służbę jakimś wyższym ideałom. Niechętne wszystkiemu, co łączy się z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, którzy się tego ryzyka nie boją. Narastają nastroje anty-semickie, ale Polacy sami niejako powo¬dują to, że w handlu zaczynają domino¬wać Żydzi, ponieważ nie podejmują ryzyka, pozostając przy pewnych, choć przynoszących niewielkie zyski intere¬sach. Nie ma w tym społeczeństwie miejsca na jakikolwiek idealizm, a idea¬liści czują się wyobcowani i często stają się obiektem kpin. H. Sienkiewicz „Trylogia" („Ogniem i mieczem", „Potop", „Pan Wołodyjowski") - Polacy są walecznym naro¬dem, który choć ma wiele wad, w chwi¬lach zagrożenia potrafi się zdobyć na niezwykłą odwagę i bohaterstwo. Pol¬ska to kraj, który nękają liczne nie¬szczęścia, ale z każdego upadku potrafi się podnieść dzięki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Po-laka-katolika. Na przykład w „Potopie" zdrajcy to w przeważającej części inno¬wiercy. S. Wyspiański „Warszawianka" - Młodzi walczący w powstaniu Polacy zafascynowani są śmiercią. Idą w bój nie po to, by zwyciężyć, lecz po to, by pięknie umrzeć. S. Wyspiański „Noc listopadowa" - Listopad to dla Polaków niebezpieczny miesiąc - mówi Wielki Książę Konstan¬ty. Jest w Polakach niezniszczalna wola walki o wolność, bo są z natury buntow¬nikami, którzy nigdy nie godzą się z żad¬ną formą niewoli. S. Wyspiański „Wesele" -1) Polska to jest wielka rzecz - takimi słowami arty¬ści szafują bardzo łatwo. Ale w rzeczy-wistości są obojętni na sprawy ojczyzny. Ich słowa nie kryją żadnych istotnych treści. 2) Naród polski pogrążył się w stanie marazmu, uśpienia, zobojęt¬nienia. Ale jak chochoł na wiosnę od¬słoni krzak róży, który może pięknie rozkwitnąć, tak i naród być może prze¬budzi się i gdy nadejdzie właściwa chwila, stanie do walki o wolność. Patrz: taniec. S. Żeromski „Rozdziobią nas kruki, wrony..." - Po upadku powstania stycz¬niowego w narodzie polskim zatrium¬fuje to, co najgorsze, zwyciężą łajdacy i kanalie. Ci, którzy byli naprawdę wartościowi, albo zginęli w walce, albo przepadną w czasie popowstaniowych represji. S. Żeromski „Przedwiośnie" - Polska znalazła się na rozdrożu. Nie wiadomo, jaką drogą pójdzie, ale stoi przed nią wiele niebezpieczeństw, jeśli nie zo¬staną jak najszybciej rozwiązane ^prob¬lemy społeczne. Najpoważniejszym za¬grożeniem jest bolszewizm, który mło¬demu pokoleniu może wydać się szcze-gólnie atrakcyjny, bo stwarza miraż szybkich i radykalnych zmian. K. Wierzyński „Ojczyzna chochołów" - Odzyskana wolność jest wolnością tragiczną, bo rzeczywistość niepodległej Polski próbuje się budować na pustych symbolach przeszłości, tworzyć ją z ro-mantyczno-młodopolskich mrzonek. A. Nowaczyński „Wielki Fryderyk" - Król pruski, Fryderyk Wielki, dokonu¬je w dramacie Nowaczyńskiego niezwy¬kle surowego osądu Polski i Polaków. Skłonność do anarchii, nieumiejętność podporządkowania dobra osobistego in¬teresom państwa, lekceważenie proble¬mów ekonomicznych - oto główne wa¬dy Najjaśniejszej Rzeczypospolitej i jej mieszkańców. Z. Nałkowska „Granica" - Polska lat trzydziestych jest krajem, w którym władza należy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupułów. Palące prob¬lemy społeczne przez lata niepodległo¬ści nie zostały rozwiązane, za to powięk¬szyły się fortuny tych, którzy bezwzglę¬dnie dążyli do swoich celów. W. Gombrowicz „Trans-Atlantyk" - Gombrowicz buntuje się przeciwko łza-wo-sentymentalnemu obrazowi nie¬szczęśliwej Polski, która nieustannie cierpi. Stojący na nabrzeżu portowym i patrzący za odpływającym do kraju statkiem narrator wyrzeka na Polskę, potwora, który zdycha, zdycha i zdech¬nąć nie może. Idei „ojczyzny" „Trans- -Atlantyk" przeciwstawia ideę synczyz-ny, wzniosłym tradycjom i stereotypom - młodzieńczy erotyzm i rozbuchany biologizm. Z. Załuski „Siedem polskich grze¬chów głównych" - Książka jest próbą skorygowania stereotypu Polaka (Pola-ków). Autor podaje kilka przykładów zachowań Polaków (nazwanych grze¬chami głównymi), które później złożyły się na schemat Polaka - szaleńca, nawiedzonego romantyka, groźnego dla oto¬czenia pirotechnika. Analizując te fakty, Załuski dochodzi do wniosku, że naszą historię kształtują poeci, którzy chcą w niej widzieć polską niezwykłość (Mi-ckiewicz wykreował pirotechnika - Or¬dona oraz polski mesjanizm, Słowacki wołał: Polska Winkelriedem narodów!) lub fałszywi interpretatorzy, którzy w polskiej historii chcą widzieć stosy trupów i kałuże krwi, co także jest groźne, bo przedstawia nieprawdziwy obraz Polaka (np. Churchill stwierdził podobno, że związać się z Polakami to jakby zamknąć się w pomieszczeniu z wariatem trzymającym zapałki i sie¬dzącym na beczce prochu). A. Szczypiorski „Początek" - Powieść burzy wiele stereotypów o Polsce jako kraju wyjątkowym (patrz: axis mundi), Polakach jako narodzie wyłącznie szla¬chetnych wojowników (przywołane czasy polskich kolejnych przełomów: czerwiec, październik, grudzień i... ma¬rzec, gdy panią Seidenmanową zmuszo¬no do opuszczenia pracy z powodu jej żydowskiego pochodzenia). Polacy nie są ani szczególnie szlachetni, ani szcze¬gólnie niegodziwi, są tacy, jak wiele narodów na ziemi. Są wśród nich także zarówno antysemici, jak też osoby przy¬jaźniące się z Żydami (Paweł Kryński, kolejarz Filipek). E. Bryll „Turystyka" - Cudzoziemcy nie są w stanie zrozumieć tragizmu polskiej historii i Polacy powinni się z tym pogodzić, że są w suplementach do przedpokojów Europy. E. Bryll „Z Lenartowicza" - Polacy hołdują ciągle zaściankowemu ideałowi cnót parafialno-regionalnych, współ-czesnemu sarmaty zmówi, w który m wy¬raża się kompleks niższości wobec Eu¬ropy. * „Jestem z narodu, w którym od blisko stu lat każda książka wychodzi za późno, a każdy czyn za wcześnie". (C. K. Norwid) * „Gdy tylko Polak uwierzy, że ma prawo wybierać, wybiera bohaterstwo". (S. Brzozowski) * „Urodzić się garbatym Polakiem - to wielki pech, ale urodzić się do tego jeszcze artystą w Polsce, to już pech największy". (S. I. Witkiewicz) * „W Polsce najgwałtowniej i najbezwzględniej potępia się ludzi nie za to, że źle czynią, lecz za to, że inaczej myślą". (J. Andrzejewski) * „Polakom zagraża nie tyle wódka, ile woda sodowa". (P. Jasienica) * „Większość Polaków po maturze spędza resztę życia na mijaniu się z powołaniem". (A. Ziemny) * „Nie dopracujemy się nigdy ani urody, ani cnoty polskiej, póki nie ośmielimy się oduczyć polskich grzechów". (W. Gombrowicz) * „Jesteśmy żadnym społeczeństwem, jesteśmy jednym wielkim sztandarem narodowym". (C.K. Norwid) * „Twarz polska nie ma obłudnej skorupy". (J. Słowacki) * ,Ani tu Zachód, ani Wschód -Coś tak, jakbyś stanął w drzwiach". (J. Liebert) * „Dla moich Polaków nie ma rzeczy niemożliwych". (Napoleon I) * „Zachłystywanie się Polską może być niebezpieczne". (W. Wirpsza) * „Kiedy mówią «ojczyzna», to pan Tyrolski idzie do domu". (R. Bratny)