Motyw pokory w literaturze

Pokora/franciszkanizm Pokora/franciszkanizm - Postawa światopoglądowa wywodząca się od św. Franciszka z Asyżu, który żył na przeło¬mie XII i XIII wieku. Nie był on filozofem sensu stricto i nie stworzył żadnej doktryny, jednak swym życiem uosabiał w postaci przykładnej czysto¬ści, pokory i jasności określoną formę chrześcijańskiej wizji świata, życia, Bo¬ga. Płynęła ona z mocnego przekonania, że wszystkie stworzenia są braćmi i sios¬trami, a sensem ludzkiego istnienia jest czynna miłość wobec ludzi oraz chwale¬nie Stwórcy jako najwyższego dobra. Postawa św. Franciszka wyrasta z filo¬zofii św. Augustyna, tzn. z przekonania, że: Bóg jest najwyższym dobrem; świat, jako twór Boga, jest doskonały; aby poznać Boga, trzeba najpierw poznać siebie, przy czym poznanie to ma chara¬kter mistyczny i jest konsekwencją spo¬tęgowania myśli; dążenie do Boga i ze¬spolenie z nim może dać człowiekowi szczęście. Zbiór opowieści o życiu św. Franciszka został napisany po łacinie, a w połowie XIV w. przetłumaczony na język włoski. U nas w całości „Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu" przetłu¬maczył L. Staff. Kwiatki należy rozu¬mieć alegorycznie jako franciszkańskie cnoty, tzn.: afirmację świata („Pieśń słoneczna", która powstała pod koniec życia Franciszka i jest syntezą jego filozofii: Pochwalon bądź Panie, z wszy¬stkimi twymi twory, przede wszystkim Z szlachetnym bratem naszym, słońcem) i wszelkich stworzeń jako dzieła Boga; pochwałę ubóstwa („biedaczyna z Asy¬żu"); miłość do świata; wiarę, że zło można dobrem zwyciężyć; postawę po¬kory i służby wszelkim stworzeniom; stawianie wszystkich bytów świata na równi z człowiekiem, nazywanie ich braćmi i siostrami. J. Kochanowski „Czego chcesz od nas, Panie" (pieśń XXV, Ks. II). – Ma charakter pochwalny. Bóg pokazany tu jako deusfaber. Jest on dobrym i mąd¬rym architektem (fundament założył, niebo zbudowal), który świat cały za¬planował, stworzył i opiekuje się nim. Dzieło Boga jest doskonałe, wszystko ma tu swoje miejsce i czas (za Twoim rozkazaniem morze w brzegach stoi, z Twojej łaski nocna rosa na mdłe zioła padnie). Jest to koncepcja Boga, którego obecności w świecie nie można sprowa¬dzić tylko do jednego miejsca (kościo¬ła), jest on bowiem obecny wszędzie, w dziełach, które stworzył: Kościół cię nie ogarnie, wszędy pełno ciebie, I w ot¬chłaniach, i w morzu na ziemi, na niebie. F. Karpiński „Kiedy ranne wstajązo-rze" (zwana pieśnią poranną) - Przypo¬mina hymn Kochanowskiego. Jest wy-znaniem człowieka, który czuje się wy¬różniony przez Boga (człowiek, który bez miary, obsypany twymi dary), za co winien jest Stwórcy cześć (Bądź po-chwalon, Boże wielki). Dobrego Boga - opiekuna chwali wraz z ludźmi cała ziemia (Tobie śpiewa żywioł wszelki). F. Karpiński „Wszystkie nasze dzien¬ne sprawy" (zwana pieśnią wieczorną) - Bóg występuje tu jako stróż i sędzia człowieczy, stąd wyznanie zbiorowego podmiotu lirycznego akcentuje wręcz franciszkańską zgodę na świat, w któ¬rym występuje także cierpienie (niedo-łężność człowieka) jako uzupełnienie radości. F. Karpiński „Bóg się rodzi" - Kolęda (podobnie jak wymienione wyżej pie¬śni) reprezentuje nurt sentymentalny i jest próbą zrozumienia istoty Boga - człowieka, stąd Bóg występuje tu w podwójnej roli: Nieskończony i Śmier¬telny król nad wiekami oraz ten, który nie pogardził ubóstwem, nędzną stajen¬ką i otoczeniem prostych pasterzy i byd¬ła. Pieśń jest pochwałą „maluczkich" i ubóstwa: ubodzy, was to spotkało witać Go przed bogaczami. A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - Fran¬ciszkańską postawę reprezentuje w utworze ksiądz Piotr, który jest cał¬kowitym przeciwieństwem zbuntowa¬nego, bluźnierczego Konrada. Ksiądz wszystkich i wszystko na świecie trak¬tuje z miłością, bo wierzy, że zło można dobrem zwyciężyć. Modli się za Kon¬rada, chce odpokutować za jego winy. Akceptuje świat z istniejącym w nim cierpieniem, bo ufa Bogu i wie, że ma on swój plan wobec świata i że ból oraz cierpienie narodu polskiego nie będą daremne (koncepcja mesjańska). Wszy-stko, co od Boga pochodzi, przyjmuje z pokorą. O sobie mówi: czymże ja jestem przed twoim obliczem ? Prochem i niczem, dlatego to właśnie jemu zo¬stanie objawiona przyszłość Polski w myśl zasady: pan maluczkim objawia, czego wielkim odmawia. A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Ele¬menty postawy franciszkańskiej można odnaleźć w kreacji księdza Robaka, który - przełamując młodzieńczą hardość i egoizm - wstąpił do klasztoru, przybrał nazwisko Robaka, chcąc po¬stawą pokorną i służebną wobec ojczyz¬ny odkupić swe młodzieńcze winy: bar¬dziej niźli z miłości, może z głupiej pychy zabiłem; więc pokora, wszedłem między mnichy, ja niegdyś dumny (...), spuś¬ciłem głowę. C.K. Norwid „Pielgrzym" -Tytuł wier¬sza jest symbolicznie wieloznaczny. Je¬dna z możliwych interpretacji każe umieścić utwór w tradycji chrześcijańs¬kiej i wówczas tytułowy pielgrzym jest człowiekiem, który nie dba o wartości materialne, dla którego życie ziemskie jest tylko etapem, krótką chwilą w węd¬rówce ku Bogu, bo choć uwikłany jest w świat i jego zależności, w nieba łonie trwa. H. Sienkiewicz „Potop" - Postać księ¬dza Kordeckiego ma wiele znamion postawy franciszkańskiej. Sienkiewicz przedstawił księdza jako natchnionego świętego, który nie unosi się gniewem, wszystko rozumie, wszystko przebacza, a przeciw szwedzkim pociskom spada¬jącym na klasztor wyprowadza procesję, która obchodzi mury. U Sienkiewicza ksiądz Kordecki umie czytać znaki przyrody, interpretując fakt szczególnie licznej obecności ptaków na dziedzińcu klasztornym jako sygnał od Boga, że klasztor ocaleje. F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - Sonia Marmieładowa to uosobienie pokory. Swój los przyjmuje bez buntu bo wie, że każdy musi dźwigać swój krzyż. Sonia wszystkich traktuje z miło¬ścią: kocha ojca pijaka, który ją wysłał na ulicę oraz Raskolnikowa - zbrod-niarza, bo wie, że miłością i dobrocią można uleczyć świat. I to właśnie ona ze swą niezachwianą wiarą w zbawczą moc Biblii (por. fragment wspólnego czytania z Raskolnikowem sceny wskrzeszenia Łazarza) zwycięży. J. Kasprowicz „Hymn do św. Fran¬ciszka z Asyżu" - Utwór nawiązuje do tego elementu postawy świętego, który polegał na akceptacji cierpienia jako dopełnienia radości. Hymn rozpoczyna pochwała Boga jako dawcy cierpienia: bądź pochwalony rozdawco cierpienia. Z bólu rodzi się radość, tak jak z męką Chrystusa związane jest wesele zmart-wychwstania. Utwór chwali też pokorę, wskazuje na wspólność człowieka i ca¬łej przyrody. Nawet śmierć jest koniecz¬nym dopełnieniem życia, które u Kasp¬rowicza pokazane jest jako harmonia kontrastów. J. Kasprowicz „Księga ubogich" - Sam już tytuł zbioru wierszy nawiązuje do świata ludzi prostych, którzy okazują głęboką mądrość życiową, kierując się zasadami miłości bliźniego, zaufaniem do boskiego porządku świata, gdzie obok narodzin i radości występuje śmierć i cierpienie jako stałe i naturalne składniki ludzkiej egzystencji. Bohate¬rowie Kasprowicza czerpią spokój i za-dowolenie z obcowania z przyrodą, któ¬rą szanują i rozumieją. Wiersz „Prze¬prosiny Boga" podsumowuje przesłanie całego tomu: Żyli dwaj staruszkowie w ogromnej zażyłości ze staruszkiem Panem Bogiem, prostym jak oni prości. L. Staff „Życie bez zdarzeń" - Pod¬miot liryczny wiersza potrafi znaleźć radość we wszystkim, co czyni (upra¬wianie sztuki, obserwacja natury). Ak¬ceptuje świat, w którym zarówno śmierć jak i narodziny są czymś naturalnym: niejeden starzec pójdzie w zgon, niejedno się dziecię urodzi. Wszystkie zdarzenia przyjmuje ze spokojem i akceptuje je. L. Staff „Przedśpiew" - Afirmacja ży¬cia wyraża się tu w zgodzie na taki jego kształt, że gorycz miesza się z uśmie-chem: znam gorycz i zawody, wiem co ból i troska (...) a jednak śpiewać będęwam pochwałę życia. Podmiot liryczny wiersza jest człowie¬kiem doświadczonym, zna życie, wi¬dział wszystkie jego przejawy: kobiety brzemienne jak grusze i konających w nadziejnej otusze i dostrzega w tym harmonię świata, powszedni sens egzys¬tencji. L. Staff „O miłości wroga" - Wiersz zbudowany na opozycji: ty - ja, nawią¬zuje do franciszkańskiego motywu zwy¬ciężania zła dobrem oraz wszechogar¬niającej miłości, która potrafi wszystko zrozumieć i wybaczyć. Do tytułowego wroga podmiot liryczny wiersza zwraca się bracie, podkreślając że wszelkie krzywdy, których od niego doznaje, doskonalą go wewnętrznie, uczą pokory i akceptacji świata. L. Staff „Pierwsza przechadzka" - Wiersz rozpoczyna się i kończy stwier¬dzeniem: będziemy znowu mieszkać w swoim domu, będziemy stąpać po swych własnych schodach. Wokół zgli¬szcza, ruiny, ranni i kalecy, jednak nic nie jest w stanie zachwiać wiary pod¬miotu lirycznego wiersza w wartość życia: widzisz, żyjemy, choć śmierć była bliska. Ujawnia to franciszkańską zgodę na wszystko, co ze sobą niesie życie, pokorę w przyjmowaniu cierpienia oraz wiarę w pozytywną wartość przemijania (przejdą dni... klęski... i zapomnimy...). K.K. Baczyński „Święty Franciszek" - Wiersz jest poetyckim portretem świę¬tego Franciszka, opiekuna naszych bra¬ci młodszych, stąd pojawia się w utwo-rze pochód zwierząt (króliki, sarny, sko¬wronki, jelenie). Utwór utrzymany w konwencji snu (płynne, przenikające się obrazy). Święty jest tu postacią niosącą spokój i ukojenie całemu świa¬tu. J. Wittlin „Święty Franciszek i biedni Żydzi" - Jest modlitwą do świętego jako opiekuna biednych, chorych, ob¬dartych, do bliskości z którymi przy¬znawał się św. Franciszek, mówiąc do nich bracia. Żydzi czują się najbied¬niejsi (trędowaci na duszy), wiedzą, że są gorszą kategorią ludzi (naznaczeni gwiazdą Dawida), wierzą jednak, że ty, gojski patriarcho, najnędzniejszemu Z nas powiedziałbyś bracie. K. Hłakowiczówna „Bóg jest wszę¬dzie" - Franciszkańska koncepcja Boga obecnego w świecie we wszystkich jego formach, tu zarówno w zamęczonym nie¬winnie Żydzie, jak i jego kacie - Niem¬cu. Iłłakowiczówna nie zaprzecza, że cierpienie, zbrodnia, zło są starym ele¬mentem świata, proponuje jednak nie obarczać za to winą Boga, ale człowie-ka, który często okazuje się mały: chce mi się krzyczeć błagalną przestrogę, aby sądząc człowieka nie męczono Boga. Czasownik „męczyć" jest tu wielozna¬czny. Bóg cierpi za każdym razem, gdy człowiekowi dzieje się niegodziwość i gdy człowiek popełnia niegodziwość. S. Undset „Krystyna, córka Lavran- sa" - Brat Edwin reprezentuje w powie¬ści wzorzec franciszkańskiej ascezy. Żyje w ubóstwie, wędruje, ucząc miło¬ści do świata i ludzi, pokazując piękno natury i w ten sposób sławiąc Boga. Mnich ten nie gardzi biednymi, grzesz-nikami, prostytutkami. Przebywa wśród nich, niosąc im słowa pociechy, ucząc miłości do Boga. Nie zamyka się w mu¬rach klasztoru, wychodzi do ludzi, któ¬rzy go potrzebują. Żyje z tego, co uda mu się użebrać, nosi zgrzebne szaty, umartwia się, śpiąc w najskromniej¬szych miejscach domostwa, pości i w ten sposób rozumie swoją służbę Bogu i człowiekowi. A. Camus „Dżuma" - Zarówno Grand, jak i Tarrou mają pewne cechy francisz¬kańskie. Obaj żyją w szczególnym miej¬scu i czasie - zadżumionym Oranie, obaj dokonali wyboru i chcą służyć potrzebu¬jącym, nie boją się kontaktu z nimi, traktując pracę przy chorych jak walkę ze złem. Zwłaszcza Tarrou, który ze złem spotkał się najwcześniej. Grand natomiast nie odwraca się od nikogo potrzebującego, nawet jeśli jest nim złoczyńca Cottard. Cichy, pokorny, pe¬łen życzliwości dla świata i ludzi Grand jest najbliższy franciszkańskiemu mo¬delowi życia. K. Wojtyta „Pieśń o Bogu ukrytym" - Nawiązuje do jednego z najważniej¬szych elementów koncepcji franciszkań¬skiej, tzn. Boga obecnego w świecie w różnych formach bytu: uwielbiam cię siano wonne, uwielbiam cię drzewo su¬rowe, uwielbiam cię blade światło pszennego chleba. Utwór jest zachwy¬tem nad światem i różnorodnością jego form, nad mądrością, dobrocią Boga, który w ten sposób może być blisko człowieka. J. Twardowski „Oda do rozpaczy" - Cała poezja księdza Twardowskiego przepojona jest duchem franciszkaniz-mu. Wiersz jest wyrazem zgody na świat, którego nieodłącznym elementem jest cierpienie (biedna rozpaczy (...) bez ciebie byłbym stale uśmiechnięty, jak prosię w deszcz). Ból jest tu potrak¬towany jako dopełnienie harmonii świa¬ta. J. Twardowski „Mrówko ważko bied¬ronko" - Św. Franciszek traktował wszystkie zwierzęta jako naszych braci. W wierszu księdza Twardowskiego jest podobnie: zarówno mrówka, ważka, jak też biedronka są dla papieża warte zadu¬my, to one uczą człowieka skromności i pokory. Podmiot liryczny z uwagą i szacunkiem umie pochylić się nad ćmą, konikiem polnym, świetlikiem, bo prze¬cież życie nasze jednakowo niespokojne i malutkie. J. Twardowski „Świat" - Wiersz roz¬poczyna się stwierdzeniem: Bóg się ukrył dlatego by świat było widać. Na¬stępnie poeta wymienia, co składa się na otaczający go świat: zwierzęta, rośliny, rzeczy, ludzie, ale też ich dążenia, uczu¬cia i pragnienia. Świat przez Boga stwo¬rzony, jest jednością w wielości form, różnorodnością kształtów i barw two¬rzących harmonijną całość. I w tym wyraża się mądrość i całe piękno Boga. J. Twardowski „Do św. Franciszka" - Średniowieczny święty nazwany tu jest patronem zoologów i ornitologów. To do niego kierowane są pytania dla¬czego żubr jęczy, sikorka dzwoni, drozd wykrzykuje. Wiersz jest próbą zgłębie¬nia tajemnicy świata, w którym orły, przepiórki, lisy zajmują przecież wiele miejsca. Por. też inne wiersze Twardo¬wskiego, np. „Skąd przyszło", „Na wsi", „Spieszmy się", „Pan Jezus nie wierzą¬cych" oraz cały tomik z 1996 r. pt. „Znów najpiękniejszy w Polsce jest li¬piec nad wodą". E. Stachura „Człowiek człowiekowi" - Stachura zwany Stedem, określany był często jako „św. Franciszek w dżin¬sach", bo istotnie wiele go ze średnio-wiecznym świętym łączyło. Wiersz jest bezpośrednim zwrotem do każdego człowieka, wezwaniem do miłości, wza¬jemnego szacunku, akceptacji. Utwór kończy myśl: człowiek człowiekowi bliź¬nim. Z bliźnim się możesz zabliźnić. E. Stachura „Confiteor" - Utwór ot¬wiera obraz współczesnego świata pełnego ludzi biednych, głodnych, cier¬piących, świata, w którym wojny i zbro¬dnie są stale obecne, świata bez miłości, obcego człowiekowi. Podmiot liryczny wiersza bierze na siebie winę za taki jego kształt, gdzie coraz więcej wkoło ludzi, o człowieka coraz trudniej, z po¬korą powtarza: moja wina. Por. też inne wiersze Stachury „List do pozostałych", „Introit", „Piosenka dla Potęgowej". * „Spieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą". (J. Twardowski) * „Czystość ciała czystość rąk pana przewodniczącego czystość idei czystość śniegu co płacze z zimna i to wszystko psu na budę bez miłości". (J. Twardowski)