Motyw naprawy państwa w literaturze

Naprawa państwa Naprawa państwa - Koncepcje zawar¬te w publicystyce, filozofii i literaturze, zmierzające do wskazania niedomogów w funkcjonowaniu państwa oraz propo¬zycje zmian. Platon - „Państwo" - Jest to obraz doskonale zharmonizowanej społeczności, gdzie trzem funkcjom duszy (ro¬zum, odwaga, pożądanie) odpowiadać by miały funkcje: rządców, żołnierzy i rolników. Platon wykorzystuje w swo¬jej koncepcji analogię między budową i funkcjonowaniem jednostki (stanowi organiczną całość) a polis. Rozwijając swą psycho-polityczną koncepcję ana¬logii doszedł on do wniosku, że tak jak człowiekiem rządzi rozum, tak też w państwie powinni panować filozofo¬wie. Swymi propozycjami przeciwsta¬wia się Platon tendencjom indywiduali¬stycznym w państwie. J. Kochanowski „Odprawa posłów greckich" - Starożytny wątek wojny trojańskiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem do mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. Po¬kazał państwo z chwiejnym i nieudol-nym królem na czele, gdzie szerzy się przekupstwo, gdzie nie przestrzega się prawa. Sytuację w Troi podsumował Ulisses (poseł grecki), który stwierdził: O nierządne królestwo i zginienia blis¬kie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawied-liwość ma miejsce, a wszytko zlotem kupić trzeba. Druga pieśń chóru skiero¬wana jest do rządzących, wskazuje na ich szczególne miejsce w społeczeńst¬wie, uczy odpowiedzialności. J. Kochanowski „Pieśń V, ks. II" (O spustoszeniu Podola) - Utwór nawiązu¬je do napaści Turków na Podole w 1575 r. Poeta krytycznie ocenia postawę szlach-ty, która ani sama nie broni zagrożonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?), ani nie daje pieniędzy na opłacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy). J. Kochanowski „Pieśń XIX, ks. II" (O dobrej sławie) - Sens utworu sprowadza się do stwierdzenia: służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże, co poeta na¬stępnie rozwija tłumacząc, jak można różne swoje zdolności spożytkować dla dobra państwa. A. Frycz Modrzewski „Łaski, czyli o karze za meżobójstwo" - Jest wyra¬zem protestu pisarza humanisty prze¬ciwko niesprawiedliwości prawa pols¬kiego, wobec którego obywatele państ¬wa nie są równi. Modrzewski podnosi tu kwestię, że zarówno wobec praw natury, jak i praw boskich kara za spowodowa¬nie śmierci powinna być taka sama dla przedstawicieli wszystkich stanów. A. Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej" - Utwór jest sumą poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących naj¬ważniejsze w funkcjonowaniu państwa dziedziny: „O obyczajach", „O pra¬wach", „O wojnie", „O Kościele", „O szkole". Główne postulaty Modrzews¬kiego: nacisk położony na moralną stro¬nę życia (propozycja powołania cen¬zora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podpo¬rządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczo¬ne na rozwój szkół (opodatkowanie); wojny są złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne pań¬stwo powinno umieć bronić swoich gra¬nic. P. Skarga „Kazania sejmowe" - Za¬wierające metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Według P. Skargi były to: brak miłości ojczyzny, niezgoda we¬wnętrzna, osłabienie władzy królews-kiej, niesprawiedliwe prawa oraz nie¬bezpieczeństwo heretyckiej zarazy. Państwo porównuje on do matki, a liczne nieprawidłowości do chorób, które ku śmierci szybko przywieść ją mogą: Lecz¬cież pierwej tą chorą swoją matkę., tą milą ojczyzną i Rzeczpospolitą. Jego wizja państwa opierała się na idei silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. „Kazanie wtóre: o miłości ku ojczyźnie" kończy sugestywna meta¬fora ojczyzny porównanej do tonącego okrętu i obywateli, którzy myślą tylko o ratowaniu swego życia i własnego dobytku. W. Szekspir „Hamlet" - Młody króle¬wicz duński postrzega świat jako nie plewiony ogród, zaś Dania jest dla niego więzieniem, w którym głównym straż¬nikiem pozostaje Poloniusz. Hamlet nie godzi się ze stanem państwa, gdzie władca jest zbrodniarzem, który wszyst¬kich śledzi, podsłuchuje, niewygodnych w skrytobójczy sposób usuwa. Hamlet dostrzega zło w państwie, nie chce go zaakceptować, ale brak mu siły wewnęt¬rznej i odporności, aby to zmienić: refleksja plącze szyki. W. Potocki „Nierządem Polska stoi" - Utwór jest krytyką państwa, w którym co rok to nowe prawa i konstytucyje, co powoduje, iż nikt nie jest w stanie przestrzegać praw zmieniających się z szybkością corocznych kalendarzy. Prawo jest także niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrze¬ganie praw, płacenie podatków tylko przez najuboższe warstwy szlacheckie (którzy się. na dziesiątej opierają części). W. Potocki „Pospolite ruszenie" - Ob¬raz państwa, które jest łatwym łupem dla najeźdźców, ponieważ jego główna siła obronna, jaką jest pospolite ruszenie, w ogóle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechętna, egoistyczna: wolna, równa szlachta grozi rotmistrzowi, który ośmielił sieją obudzić, sądem w Pro-szowicach. W. Potocki „Zbytki polskie" - W utworze pojawia się pytanie: o czym¬że Polska myśli we dnie i nocy? Wiersz jest odpowiedzią na nie: o bogaceniu się, wystawnym życiu, na pokaz (żeby sześć zaprzęgano koni do karocy). Nikt nie myśli o ginącej Rzeczypospolitej. Kon¬sekwencją takiego życia obywateli jest to, że się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża. Por. też wiersz Potoc-kiego pt. „Niech śpi pijany", w którym poeta przedstawia sugestywną wizję głębokiego upadku ojczyzny. L Krasicki „Wół minister" - Alegory¬czny obraz państwa, w którym poddani kierujący się bezmyślnością domagają się zmian. Funkcje ministra pełnią kolej¬no: lis, małpa - za każdym razem ze szkodą dla państwa. Powróci wreszcie powolny, ale skuteczny wół minister, by rzeczy mogły iść z wolna, ale porządnie. L Krasicki „Świat zepsuty" - Jest rejestrem dalszych wad obywateli (pi¬jaństwo, bezbożność, zdrady, zawiść, chęć bogacenia się za wszelką cenę, rozpusta), które nieuchronnie prowadzą kraj do zguby ten nas nierząd pokonal i zgubił. Satyrę kończy metafora ojczyz¬ny jako tonącego okrętu. J.U. Niemcewicz „Powrót posła" - Za¬sadą kompozycyjną komedii jest prze¬ciwstawienie dwóch ugrupowań szla-checkich: postępowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecz¬nego (Starosta). Ośmieszając poglądy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jed¬nocześnie opowiada się za: tronem dzie¬dzicznym, Sejmem stale obradującym, zniesieniem liberum veto, wolnością chłopów, mądrym, nowoczesnym wy¬chowaniem młodzieży. Jego poglądy streszczają słowa Podkomorzego dom zawsze ustępować powinien krajowi. S. Staszic - „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" - Ukazały się tuż przed rozpoczęciem Sejmu Czteroletniego i postulowały konieczność reform w państwie. Słowa: zawsze takie Rzeczy¬pospolite będą, jakie ich młodzieży cho¬wanie streszczają sąd Staszica na temat roli edukacji i wychowania młodych obywateli. Tuż po zakończeniu nauki w szkole powinni oni rozpocząć eduka¬cję obywatelską. Szkoły miały według Staszica zostać upaństwowione, a ucz¬niowie powinni otrzymywać w nich przede wszystkim wiedzę praktyczną, ułatwiającą późniejsze życie zawodowe i obywatelskie. Inne postulaty: uchwały na Sejmie powinny zapadać większoś¬cią głosów, należy znieść liberum veto, ukrócając w ten sposób szlachecką anar¬chię, trzeba wzmocnić władzę królews¬ką, wzmóc siłę militarną państwa (100-tysięczna armia). S. Staszic „Przestrogi dla Polski" - Postulat państwa, w którym sojusz szla-checko-mieszczański miałby być skie¬rowany przeciwko magnatom (domagał się praw dla mieszczan), bo z samych panów zguba Polaków. Nie przewi¬dywał praw obywatelskich dla chło¬pów, choć domagał się zniesienia pań¬szczyzny. H. Kołłątaj „Do Stanisława Małacho-wskiego... o przyszłym Sejmie Anoni¬ma listów kilka" - Kołłątajowska pub¬licystyka jest przykładem propozycji konkretnych reform ustrojowych: znie¬sienia liberum veto, praw dla mieszczan, wolności dla chłopów. Przestrzegał szlachtę przed możliwością krwawej rewolucji, jaka nastąpiła we Francji, kładąc jednocześnie nacisk na koniecz¬ność takich reform, które będą kreowały obraz nowoczesnego państwa (np. rów-ność wobec prawa). W znanym tekście pt.: „Do prześwietnej deputacji" pisał: jakiegoż u nas pragniemy rządu? Chce¬my Polszcze wrócić wolność, czy tylko niektórym familijom nad resztą niewol¬ników panujących ? J.J. Rousseau - „Umowa społeczna" -Przekonanie autora, że dotychczasowe doktryny polityczne uzasadniały jedy¬nie despotyzm, sankcjonowały tylko władzę zwierzchnią stojącą ponad ogó¬łem jej poddanych i niezależną od nich. Rousseau przeciwstawił im koncepcję umowy społecznej, mającej ukonstytuo¬wać taki kształt państwa, w którym obywatele są członkami ciała politycz¬nego rządzącego się wolą powszechną, tzn. podlegają jedynie ustanowionym przez siebie prawom i wybranej przez siebie władzy. Jest również za takim modelem państwa, gdzie wola powsze¬chna respektuje jednocześnie wolność jednostki. S. Żeromski „Przedwiośnie" - Tytuł powieści jest metaforyczny, odnosi się bowiem do przedłużającego się w Pol¬sce przedwiośnia politycznego. To już siedem lat minęło od odzyskania nie¬podległości, a władze ciągle nie wiedzą, jaki kształt ma mieć odrodzone państwo. Żeromski „podpowiada" kilka możli¬wych rozwiązań, choć nie opowiada się zdecydowanie za żadnym z nich: droga rewolucji, w której wyniku do władzy dojdą komuniści; przeciwieństwem jej jest droga powolnych reform, pracy państwowej, jaką reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjściem jest ideali¬styczna nadzieja i osiągnięcia techniki, mogące stworzyć istny raj na ziemi (szklane domy, o których marzy Sewe¬ryn Baryka). J. Tuwim „Bal w Operze" - Grotes¬kowo pokazane państwo, które charakteryzuje ostry podział społeczny: ci, którzy podjeżdżają do Opery drogimi samochodami, ubrani w kosztowne futra i bawią się tam pod czujnym okiem strzegących ich bezpieczeństwa tajnia-ków; oraz ej, którzy wstają, gdy z ratu¬sza bije trzecia i wiozą do stolicy pełne żywności wozy. Nie bez powodu na balu w operze dominują generałowie, admi¬rałowie i oficerowie. Jest to aluzja do rodzenia się państwa wojskowego i poli¬cyjnego, w którym interesów najbogat¬szych strzeże policja i wojsko (na taj-niaka tajniak mruga). M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" - Powieść przedstawia Moskwę lat dwudziestych, stolicę państwa totalitar¬nego, gdzie przeciętny, szary obywatel żyje skromnie lub wręcz biednie (palący problem braku mieszkań), tandetnie, co ujawnia widowisko Wolanda w teatrze Yariettes. Władza pogardza człowie¬kiem, każąc mu żyć w żałosnych warun¬kach materialnych oraz, co gorsza, zabi¬jając jego osobowość (nie istnieje wol¬ność słowa, ani wolność myślenia, ani wypowiadania się, co boleśnie unaocz¬nia wątek Mistrza i jego powieści). Wszystkich „nieprawomyślnych" w naj¬prostszy sposób unieszkodliwia się, za¬mykając w szpitalu wariatów lub po prostu likwidując (sygnałem tego jest np. tajemnicze zniknięcie Lichodieje-wa). W powieści widać, że naprawić trzeba ludzi, których dziełem jest tak funkcjonujące państwo. F. Kafka „Proces" - Jedno z moż¬liwych rozumień tej powieści - paraboli, sprowadza się do interpretacji wzajem-nych relacji między państwem autoryta¬rnym a jednostką, gdzie ta jednostka jest od początku skazana na przegraną. Oby¬watel w takim państwie nie wie (i nie musi wiedzieć), o co jest oskarżony, a wszelkie jego próby dochodzenia prawdy i sprawiedliwości do niczego nie prowadzą. Jest to państwo o monstrual¬nie rozbudowanym systemie administ-racyjnym, mające swoich strażników, oskarżycieli, sędziów (silne zhierarchi¬zowanie). Wzajemne relacje człowieka i państwa znakomicie oddaje tu porów¬nanie z labiryntem, przestrzenią labiryn¬tową jest bowiem plątanina korytarzy, poczekalni, pokoi, którą bezskutecznie próbuje pokonać Józef K. G. Orwell - „Folwark zwierzęcy" - Funkcjonowanie państwa da się tu sprowadzić do uogólnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzęta obalające wszechwładzę Jonesa na dworskim fol¬warku zamierzają stworzyć istny raj na ziemi: równość wszystkich obywateli, sprawiedliwość, wspólne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie łamią wszystkie ustanowione przez siebie pra¬wa, wyodrębnia się pośród nich elita władzy (świnie), interpretująca na włas¬ne potrzeby wszelkie przywileje (inne pożywienie, inny rytm dnia, np. wstawa¬nie). Powoli państwo rządzone przez Napoleona przeradza się w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mogą jedynie pracować lub udać się na emig¬rację wewnętrzną. G. Orwell „Rok 1984" - Podobnie jak „Folwark zwierzęcy" jest obrazem tota¬litarnego państwa, w którym nie liczy się człowiek. Panującym systemem jest angsoc, rządzi niepodzielnie Wielki Brat, o którym nie wiadomo, czy w ogó¬le istnieje. Człowiek poddany jest in¬wigilacji (Policja Myśli), nie ma w tym państwie miejsca na nic, co indywidual-ne, nawet miłość. Na przykładzie Wins-tona Smitha Orwell pokazuje próbę bun¬tu obywatela takiego państwa, następnie skomplikowany system łamania osobo¬wości zbuntowanego, aż do jego zgody na dominację systemu. Ostatnie zdanie powieści brzmi: kochał Wielkiego Bra¬ta. W trakcie procesu na jednej z sesji Winston dowiaduje się od O'Briena, że Partia pragnie władzy dla samej władzy: wladza to nie środek do celu, to cel. O pojedynczym obywatelu: człowiek to tylko pojedyncza komórka (...) Czy umiera się od obcinania paznokci? Co w takim państwie naprawić? Zmienić trzeba wszystko, to znaczy zburzyć, tak jak to zrobiono z Bastylią. * „Burzmy bastylie, zanim je zbudują". (S.J. Lec) * „Czy prawo do naprawiania maszyny ma ten, który popsuł". (A. Sandauer) * ,J z drżenia obywateli rysują się fundamenty państwa". (S. J. Lec) * „Ciemno w tym państwie, gdzie łotry na świeczniku". (S. J. Lec) * „De republica emendanda" („O poprawie Rzeczypospolitej") (A. Frycz Modrzewski) * „Wszystkie inicjatywy dotychczasowe kładą nacisk na odrodzenie narodu. Tymczasem, moim zdaniem, sprawa jest bardziej złożona - to nie naród się popsuł, tylko państwo się zepsuło i trze¬ba je naprawić". (EJ. Osmańczyk)