Motyw buntu w literaturze

Bunt Bunt - 1) Sprzeciw, protest, opór, nie¬zgoda, podburzanie. 2) Zorganizowana akcja protestacyjna wobec władzy; zbrojny spisek; rewolucja, przewrót; Biblia (ST) -1) Za pierwszych buntow¬ników w Biblii uznaje się Adama i Ewę, którzy nie byli posłuszni woli Boga i zjedli owoc z drzewa wiadomości dobrego i złego, zdobywając w ten sposób umiejętność odróżniania dobra od zła, za co zostali wygnani z raju: Ewa za karę miała w bólach rodzić dzieci, Adam - ciężko pracować, aby utrzymać rodzinę (Ks. Rodzaju 3,16-29). 2) Gdy Bóg przyjął ofiarę Abla (pasterza), a od¬trącił ofiarę Kaina (rolnika), wówczas Kain zbuntował się przeciwko niejed¬nakowemu traktowaniu, poczuł się od¬rzucony przez Boga i zabił Abla, za co Bóg naznaczył go piętnem i skazał na tułaczkę. Kain zamieszkał na wschód od Edenu. 3) W interpretacji chrześcijańs¬kiej za buntowników uznaje się budow¬niczych wieży Babel, którzy przekonani o swoich ogromnych możliwościach, zazdrośni o wszechwładzę i wszech-potęgę Boga, postanowili zbudować wieżę, która sięgałaby nieba. Za karę Bóg pomieszał im języki, aby nie mogli się porozumiewać. 4) W drodze do Ziemi Obiecanej, podczas gdy Mojżesz udał się na górę Synaj po dziesięcioro przykazań, brat jego, Aaron, na żądanie Izraelczyków, którzy sprzeciwili się bezwzględnemu posłuszeństwu tylko je¬dnemu Bogu, sporządził złotego cielca. Lud złożył mu ofiarę całopalną. Bóg chciał zgładzić cały lud z wyjątkiem Mojżesza, ale nie uczynił tego. Mojżesz rozkazał Lewitom urządzić rzeź. Zginꬳo około trzech tysięcy mężczyzn (Ks. Wyjścia 22,27-28). 5) Upadłym Anio¬łem nazywa się Lucyfera, który wraz z całym swoim zastępem zbuntował się przeciwko Bogu, za co został strącony do piekła (Ks. Izajasza 14,12-15; Apo¬kalipsa 12,9). Biblia (NT) - Przypowieść o synu mar¬notrawnym: przeciwko ustalonemu po¬rządkowi zbuntował się młodszy syn i zażądał podziału majątku. Wziął swoją część i odszedł z domu, by wrócić później do ojca jako skruszony syn marnotrawny, który zaznawszy najwię¬kszego upokorzenia, zrozumiał swój błąd (Łk. 15,13-24). W mitologii greckiej - 1) Najbardziej znanym buntownikiem jest Prometeusz, który wielokrotnie usiłował sprzeciwić się wszechwładzy Zeusa: 1) podczas ofiary w Mekone podzielił wołu na dwie części. Zeus wybrał kości przykryte tłuszczem i odtąd te części miano mu składać w ofierze; 2) wykradł ogień z Olimpu i podarował go ludziom, aby poprawić ich nędzne bytowanie na zie¬mi, nie uważał bowiem, że ogień należy się tylko bogom; 3) przejrzał zamiary Zeusa i usiłował go przechytrzyć, ostrzegając przed otwieraniem puszki, którą miała ze sobą Pandora. Za swoje występki został skazany na przykucie do skał Kaukazu, gdzie drapieżny ptak wy¬jadał mu odrastającą stale wątrobę. Od jego imienia na określenie postawy buntu wobec Boga i niezgody na taki kształt świata, w którym Stwórca zgadza się na istnienie cierpienia, utworzono termin „prometeizm". 2) Gdy Zeus związał Herę złotym łańcuchem i powiesił ją za ręce u szczytu Olimpu, Hefajstos od¬ważył się sprzeciwić woli Gromowład¬nego i stanął w obronie matki, za co został strącony z Olimpu i spadł na wyspę Lemnos - stąd jego kalectwo. Homer „Iliada" - W dziesiątym roku wojny, gdy Agamemnon w wyniku spo¬ru odbiera Achillesowi jego brankę Bry-zeidę, Achilles chroni się w swoim namiocie i odmawia udziału w wojnie przeciw Trojanom. Za radą swojej ma¬tki, Tetydy, na znak protestu przeciwko według niego niesprawiedliwej decyzji, postanawia nie walczyć tak długo, aż wojska trojańskie nie podejdą do jego namiotu. Dopiero śmierć Patroklosa, który wziął udział w bitwie w zbroi Achillesa, skłania go do zmiany zdania. Sofokles „Antygona" - Jedyną osobą, która odważyła się zbuntować przeciw¬ko autokratycznemu władcy, Kreonowi, była Antygona. Twierdziła, że: obowią¬zkiem jej jest pochowanie brata; prawa boskie są ważniejsze od praw ustano¬wionych przez człowieka; jednakowo kochała obu braci; ma prawo wybierać między życiem a śmiercią. Karą za bunt było zamurowanie jej w grocie. F. Yillon „Wielki Testament" - Oprócz wizerunku łotra, oszusta i żeb¬raka, Yillon stworzył również obraz zbuntowanego człowieka przełomu epok, który doskonale widzi, że świat tak urządzony przez Boga, iż jedni mają pod dostatkiem smacznego i wykwint¬nego jedzenia, a drugim w brzuchu burczy, jest światem wielce niedoskona¬łym. Jego odpowiedzią na niesprawied¬liwość w świecie i przemijanie jest postawa, którą można nazwać rozpacz¬liwym hedonizmem. J. Kochanowski „Treny" - Bunt jest najbardziej widoczny w trenach IX-XI, będących świadectwem kryzysu świato-poglądowego. W trenie X pada bluźnier-cze wyznanie: gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest, które jest wyrazem niewiary w ist¬nienie życia pozagrobowego, zaś w tre¬nie XI siłę rządzącą światem i życiem człowieka nazywa nieznajomym wro¬giem, który miesza ludzkie rzeczy, nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy. Twierdzi również, że w tak urządzonym świecie nie ma znaczenia, czy ktoś żyje uczciwie i bogobojnie (kogo kiedy pobo¬żność jego ratowała ? Kogo dobroć przy¬padku złego uchowała). W trenach poeta wyraził również sprzeciw wobec filozo¬fii stoickiej, która nie okazała się tarczą przeciw złu tego świata, a więc jest filozofią bezwartościową, więcej - nie¬ludzką, jeśli każe zachować spokój wśród przejmującego bólu. W trenie XVII stwierdzi: bo mając zranioną du¬szę, rad i nierad płakać muszę. W. Szekspir „Makbet" - Zabijając Dunkana, Makbet wystąpił przeciwko świętemu średniowiecznemu prawu obrony i ochrony swego seniora (a nie pozbawiania go życia) oraz świętemu prawu gościnności. Jego czyn był także targnięciem się na króla, który był wład¬cą dobrym, mądrym i szlachetnym, wy¬łącznie z egoistycznej żądzy władzy. Karą za ten bunt będzie dalsze zbrod¬nicze życie, którego podsumowania Ma¬kbet dokona sam tuż przed śmiercią: życie jest tylko przechodnim półcieniem, nędznym aktorem (...), powieścią idioty. W. Szekspir „Henryk IV" - Następca tronu, młody książę Henryk (późniejszy Henryk V), buntuje się przeciwko swo-jemu ojcu - Henrykowi IV. Bunt mani festuje, opuszczając dwór i żyjąc wśród ludzi z marginesu. Jego najlepszym przyjacielem jest sir John Falstaff, stary opój i blagier, który prowadzi hultajską edukację młodego księcia. F. Schiller „Zbójcy" - 1) Karol Moor buntuje się przeciwko złu świata i nie¬sprawiedliwości stosunków społecz¬nych. Jego banda zbójecka napada na przekupnych sędziów, bogatych kup¬ców, wszystkich, którzy przyczyniają się do tego, że świat jest okrutny. Jednak ten bunt nie przynosi żadnych rezul¬tatów, prowadzi jedynie do cierpienia i tragedii najbliższych Karolowi ludzi - ojca i Amalii. Uświadomiwszy to sobie, Moor zawoła: jakiż głupiec ze mnie, którym sądził, że świat cały okro¬pnymi czynami upiększę, a prawa umoc¬nię bezprawiem. 2) Franciszek Moor buntuje się przeciwko Bogu, sprzenie¬wierzając się miłości synowskiej (ska¬zuje ojca na śmierć głodową) i braters¬kiej (za sprawą jego intryg stary Moor odtrąca Karola). Jemu także bunt nie przyniesie szczęścia - opuszczony przez wszystkich popełni samobójstwo w cza¬sie ataku zbójców Karola na zamek. J. Wybicki „Pieśń Legionów Polskich we Włoszech" - Utwór jest zapowie¬dzią polskiego losu narodowego, który został zdeterminowany przez utratę nie¬podległości. Nie powinno to wpływać na Polaków przygnębiająco, ale wyzwo¬lić chęć zemsty i odwetu: co nam obca moc wydarta, szablą odbijemy. J.W. Goethe „Faust" - Rozczarowany do oświeceniowej wiedzy, która nie zapewnia pełni poznania i zrozumienia świata, Faust zawiera pakt z Mefistofe-lesem, zaprzedając mu swoją duszę. Jest to jednocześnie wyraz buntu i nieufno¬ści wobec Boga, który uniemożliwił Faustowi bycie szczęśliwym, do czego zobowiązuje się Szatan. Ceną za ten sprzeciw wobec Boga i Jego świata miało być zabranie duszy Fausta do piekła. Tak się nie stało, bo uczony odnalazł szczęście nie w egoistycznym zaspokajaniu zachcianek, ale w uszczꜬliwianiu innych. G.G. Byron „Giaur" -Tytułowy boha¬ter jest człowiekiem zbuntowanym wo¬bec nudnego, schematycznego stylu ży-cia. W Grecji, gdzie właśnie toczy się walka przeciwko narzuconej przez Turków niewoli, szuka intensywnych przeżyć. Niepokorny i hardy, Giaur nie akceptuje też obyczajowości tego kraju - uprowadza brankę z haremu Hassana. Po latach, podczas spowiedzi w klasz¬torze, odrzuci też wszelką wiarę i mod¬litwę: nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę. Wcześniej o jego odwróceniu się od Boga narrator informuje: ani się klania przed Bogurodzicą (...), przed Pańskim chlebem i winem nie klęka. A. Mickiewicz „Oda do młodości" - Utwór jest apoteozą młodości, która może bryle świata pchnąć nowymi tory. Wspólne działanie, wiara w zwycięst-wo, entuzjazm i przede wszystkim nie¬zgoda na zastany kształt rzeczywistości (obszar gnuśności zalany odmętem: to ziemia) - są czynnikami niezbędnymi, aby wyłonił się nowy świat. Bohaterem mitologicznym, który swoją buntowni¬czą postawą może młodym posłużyć za przykład, jest Herakles (dzieckiem w ko¬lebce, kto leb urwal Hydrze), stąd we¬zwanie do buntu brzmi: gwalt niech się gwałtem odciska. A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Nie¬szczęśliwy i zraniony w miłości Gustaw przychodzi do swego przyjaciela księ¬dza, by postawić mu zarzut dotyczący lektur, jakie on, jako nauczyciel, pod¬suwał młodemu Gustawowi. Zraniony kochanek buntuje się przeciw takim wzorcom literackim, jak „Cierpienia młodego Wertera" czy „Nowa Heloiza". Oskarża także panujące stosunki społe¬czne, gdzie majątek jest gwarancją osią¬gnięcia szczęścia. Grozi: błyskotkę niosę dla jasnych panów. Jego bunt przez chwilę skierowany jest przeciw przyja¬ciołom, którzy w ukochanej Gustawa nie widzą anioła, a tylko at, sobie kobietę, także przeciwko kochance, któ¬rą w momencie rozpaczy nazywa wiet¬rzną istotą. A. Mickiewicz „Grażyna" - W imię miłości do ojczyzny (obrona Litwy przed Krzyżakami) przeciwko zasadzie podporządkowania się woli męża i bez¬względnego posłuszeństwa jego rozka¬zom zbuntowała się żona księcia litews¬kiego, Litawora - Grażyna. Gdy litewski władca postanowił nie walczyć z Krzy¬żakami, Grażyna w zbroi swojego męża stanęła na polu bitwy. Śmiertelnie ran¬na, umierając, przepraszała Litawora za ten jedyny raz, gdy była mu nieposłusz¬na. A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod" - Postępowanie Konrada Wallenroda także usprawiedliwia miłość do ojczyz¬ny i chęć walki dla niej. Średniowieczny wojownik łamie w rażący sposób zasady etyki rycerskiej: walczy podstępem, zdradza, przywdziewa maskę, by nie pokazać swego prawdziwego oblicza. Jako chrześcijanin - zabija i popełnia samobójstwo, skazuje na cierpienia uko-chaną osobę. Konrad Wallenrod - to natura byroniczna: pełen sprzeczności, zbuntowany wobec świata, niepokorny, bo nawet Halban często z trudem jego moc bezrozumną na uwięzi trzyma, gwał¬towny, bezkompromisowy. A. Mickiewicz „Droga nad przepaścią w Czufut-Kale" - Buntownicza natura pielgrzyma ujawnia się w czasie prze-prawy przez przepaść. Mirza, jako czło¬wiek Wschodu i znawca jego tajemnic, ostrzega przybysza przed groźnym pięk¬nem gór, chce go skłonić do pokornej, czołobitnej postawy wobec majestatu gór. Mówi: zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica (...). Tam nie patrz! Po pierwszych chwilach lęku ciekawość nowych doznań i niepokorna natura biorą górę, pielgrzym chełpliwie wy¬znaje: Mirzo, a ja spojrzałem. A. Mickiewicz „Dziady" cz. Ul - 1) Przeciwko tyrańskiemu carowi wystę¬pują młodzi polscy spiskowcy i ta część społeczeństwa, której buntowniczej siły i sto lat nie wyziębi. Ci młodzi, gniewni gotowi są porwać się do walki z góry skazanej na przegraną. Justyn Poi w sce¬nie Balu u Senatora pragnie zabić No-wosilcowa choćby własnym scyzory¬kiem. 2) Jednym z młodych spiskow¬ców, przetrzymywanych w klasztorze ojców bazylianów, jest Konrad - roman¬tyczny Prometeusz, który widząc wszy¬stkie cierpienia swego narodu, wydaje Bogu bitwę krwawszą niźli Szatan. Wy¬zywa Boga na pojedynek dlatego, że ten rządzi światem bez miłości, że ze spoko¬jem patrzy na ból i poniżenie ludzi. Metafizyczny bunt Konrada ma mu za¬pewnić władzę nad ludzkimi uczuciami (rząd dusz)-, by wreszcie bluźnierczy poeta mógł uczynić ten świat szczꜬliwym (większe niż ty zrobiłbym dziwo, zanuciłbym pieśń szczęśliwą). Pojedy¬nek z Bogiem został jednak przegrany, bunt był daremny, nie w poświęceniu jednostki droga do wyzwolenia narodu. A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - W młodości Jacek Soplicabył samowc:-nym zawadiaką, hardym, pyszałkowa-tym sobiepanem, który nie bał się niko¬go i niczego, który trząsł całym powia¬tem. Ta niepokorna, buntownicza natura nie pozwoliła mu pogodzić się z decyzją stolnika. Zabicie Horeszki było wyra¬zem niezgody na ingerowanie magnata w sprawę miłości jego córki i Jacka Soplicy. Jego buńczuczna natura nie mogła pogodzić się z przymusem w żad¬nej formie. J. Słowacki „Kordian" - Bohater Sło¬wackiego to samotny indywidualista i buntownik, który znalazłszy w życiu cel (uwolnienie ojczyzny od tyrana), zechce poświęcić mu się bez reszty. Pomimo że Kordian przegra głosowanie w podziemiach katedry, nie przyjmie do wiadomości racji Prezesa i będzie pró¬bował sam zabić cara. Swoim opozyc-jonistom powie, że nie może spokojnie patrzeć, jak tysiące w kopalniach jęczą, a setki młodych Polaków wywieziono na Syberię. Za swój bunt zapłaci poby¬tem w szpitalu wariatów, później stanie przed plutonem egzekucyjnym. Z. Krasiński „Nie-Boska komedia" - 1) Hrabia Henryk, romantyczny poeta, nie może zaakceptować zwykłego co¬dziennego i nudnego życia z żoną, którą powinien kochać. Przed zawarciem mał¬żeństwa wydawało mu się, że wspólne życie z Marią będzie atrakcyjne, nie¬zwykłe. Szybko przekonał się, że tak nie jest, wobec tego dał się zwieść Szatano¬wi pod postacią Dziewicy. Buntując się przeciw, jego zdaniem, banalnemu i sza¬remu życiu, goniąc za nieosiągalnym ideałem, dotarł na skraj przepaści. 2) Przeciwko arystokracji jako warstwie zgrzybiałej i robaczywej, której czas już minął, występują mlodzi, zgłodniali i si¬lni. Przyszli upomnieć się o swoje pra¬wa: chleba, zarobku, drzewa na opal w zimie i odpoczynku w lecie. Patrz: rewolucja. E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - Byronicznym typem buntownika jest Heathcliff. Natura mroczna, harda, nieodgad-niona. Już w dzieciństwie, gdy jako znajda przybył do domu Katarzyny, niełatwo przyjmował wszelkie nakazy i dużego wysiłku wymagało zmuszenie go do czegokolwiek. Wtedy jednak nie mógł się otwarcie przeciwstawić, bo nie miał dość siły. Zdecydowaną walkę całemu światu wydał dopiero, gdy po swoim tajemniczym zniknięciu wrócił z dużymi pieniędzmi. Jego bunt (po kolei mścił się na ludziach z najbliż¬szego otoczenia) był reakcją na świat, który wcześniej tak boleśnie go zranił. H. Balzac „Ojciec Goriot" - Gdy mło¬dy Rastignac przyjechał z prowincji do Paryża studiować prawo, miał nadzieję na zrobienie kariery i uczciwe dorobie¬nie się. W niedługim czasie zrozumiał (pomogli mu w tym Yautrin i pani de Beauseant), że droga na wyżyny społe¬czne i do wielkich pieniędzy prowadzi przez sypialnie pań z towarzystwa, a majątek można zdobyć choćby... przez ukartowane morderstwo. Przekonał się, że w Paryżu nie ma miejsca na żadne uczucia (córki Goriota). Wówczas po pogrzebie ojca Goriot, patrząc wyzywa¬jąco na Paryż, buntowniczo zawołał: teraz się spróbujemy! F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - Raskolnikow nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni mają pienią¬dze, inni muszą się prostytuować, aby zarobić na utrzymanie rodziny (Sonia) i że jedni bogacą się kosztem innych (Alonalwanowna). Buntuje się on prze¬ciw Bogu, próbując stworzyć świat bez Boga, gdzie wszystkie prawa ustanawia człowiek. Rodion twierdzi: wszystko jest w rękach człowieka, a on pozwala sobie zdmuchnąć wszystko sprzed nosa. W swojej matematycznie ścisłej teorii dotyczące juszczęśliwiania ludzi Ras¬kolnikow nie uwzględnił właśnie... człowieka z jego jakże ludzką naturą i wy¬rzutami sumienia. Buntownik Rodion Romanowicz został pokonany cichą mi¬łością Soni i jej pokorną wiarą. B. Prus „Lalka" - Piękną, bogatą, choć prowokującą kobietą jest wyemancypo¬wana obyczajowo pani Wąsowska, któ¬ra w rozmowie z Wokulskim twierdzi, że stać ją na odważne dobieranie sobie kochanków, nie krępuje się wprost za¬proponować Wokulskiemu romans. Jej świadomie wyzywająca postawa jest re¬akcją na zniewolenie konwenansami ko¬biet z jej sfery (Izabela). E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - 1) Witold Korczyński reprezentuje pokole¬nie młodych pozytywistów, toteż jego zatarg z ojcem jest typowym konfliktem pokoleniowym. Witold nie akceptuje sposobu, w jaki Benedykt traktuje chło¬pów, ma ojcu za złe zbyt zachowawczy stosunek do przeszłości (powstanie sty-czniowe), oskarża go o czapkowanie Darzeckim. 2) Przeciw stereotypom obyczajowym i towarzyskim konwe¬nansom miała odwagę wystąpić Justyna Orzelska: wyszła za mąż za Bohatyro-wicza, nie bała się pracy w polu i gos¬podarstwie. Na tego rodzaju „rewolu¬cję" nie miała wcześniej odwagi Marta. H. Sienkiewicz „Potop" - Bohaterem -buntownikiem (wzorowanym na Jacku Soplicy), który jest gotów walczyć o wszystko z całym światem, który nie przyjmuje nigdy odmowy i sprzeciwu, bo zwykł sobie wszystko sam brać, jest Andrzej Kmicic. Natura niepokorna, za¬wadiacka, typ kresowego watażki, który przyzwyczajony jest rozkazywać, a nie słuchać. Dlatego chyba było mu tak łatwo zapanować nad czambułem tatars¬kim, że to on umiał skręcać karki niepo¬kornym, a sam dał się okiełznać tak naprawdę jedynie Oleńce. J. Kasprowicz „Dies irae" - W wierszu dochodzą do głosu nastroje dekadenckie charakterystyczne dla końca wieku, z którym łączono schyłek cywilizacji i który rodził poczucie kryzysu wartości. Upadek wartości obejmuje też kryzys wiary i zaufania do Boga oraz wzajem¬nych relacji: świat - człowiek - Bóg. Rodziło to pytanie zasadnicze: bojąc się osądzenia swych grzechów, a później potępienia, podmiot liryczny buntuje się przeciwko temu, że Bóg, jako stwórca wszystkiego, stworzył także zło i grzech, za które wini człowieka. Z tego buntu rodzi się oskarżenie: przez grzech Twój, Boże..., ginę, ginę, ginę. G. Zapolska - „Moralność pani Duls-kiej" - Przeciw tyranii Dulskiej usiło¬wał zbuntować się Zbyszko. Swoim trybem życia (wizyty w kawiarniach, nocne powroty do domu) i zachowaniem (prowokacyjnie zaczepne odpowiedzi, np. czy jest kawa w tym zakładzie?, słownictwo) oraz pseudowyzwolonymi poglądami Zbyszko próbował zdystan¬sować się wobec kołtuństwa matki. Oświadczył nawet, że ożeni się z Hanką. Jego bunt był jednak krótkotrwały i po¬zorny, bo młodzieniec w gruncie rzeczy i tak wiedział, że będzie Felicjanem, będzie odbierał czynsze, będzie rodził Dulskich, całe legiony Dulskich (...), bo się urodził po kołtuńsku, a całej warstwy kołtuńskiej nic wyplenić nie zdoła. S. Żeromski - „Doktor Piotr" - Gdy Piotr Cedzyna zorientował się, że jego ojciec oszukiwał robotników, w burz¬liwej rozmowie nazwał go złodziejem, oświadczył, że zaraz wyjeżdża, by móc spłacić ten, tak haniebnie zaciągnięty dług. Piotr w swym młodzieńczym bun¬cie i bezkompromisowości nie wziął pod uwagę motywacji ojca. Oskarżył go, obraził, głęboko zranił i odjechał bez pożegnania. Młody człowiek nie mógł zaakceptować, że koszt jego wykształ¬cenia ponoszą nieświadomi wyzysku chłopi. S. Żeromski „Echa leśne" - Bohatera¬mi opowiadania są dwaj Rozłuccy. Mło¬dszy - Janek to natura romantyka. Podo¬bnie jak jego stryj, był żołnierzem w ar¬mii rosyjskiej, ale tylko do czasu wybu¬chu powstania styczniowego. Wówczas młody Rozłucki wystąpił z szeregów armii carskiej i przyłączył się do po¬wstańców, za co został skazany na karę śmierci. Umarł jak romantyczny bun¬townik (por. Goya „Rozstrzelanie po¬wstańców madryckich"): do końca nie-ulękły, hardy, przekonany o słuszności swego wyboru. Nie pozwolił sobie za¬wiązać opaski na oczy (por. wiersz Broniewskiego,,Na śmierć rewolucjoni¬sty"). S. Żeromski „Ludzie bezdomni" - Przeciwko takiemu stanowi, że lekarze są lekarzami ludzi bogatych, że leczą tylko choroby, a nie przeciwdziałają ich przyczynom, buntuje się doktor Judym, który sam pochodzi z nizin społecznych i uważa, że ma wobec najuboższych dług do spłacenia. Jego wystąpienie z odczytem u doktora Czernisza zapo¬czątkowuje walkę z kliką lekarzy, któ¬rzy podobnie jak Węglichowski, swoją działalność ograniczają do wypisywania recept dla biednych, zaś rzetelnie leczą tylko bogatych (umieją pilnie tępić mik¬roby w sypialni bogaczy). Buntownicza postawa Judyma znalazła apogeum w scenie kłótni z Węglichowskim i Krzywosądem. Doktor nie mógł opa¬nować ogarniającej go szewskiej pasji. W.S. Reymont „Chłopi" -1) Najwięk¬szym buntownikiem w gromadzie Lip-czan jest Antek, który nie chce pokornie godzić się na status prawie parobka niepokorna dusza, z trudem powstrzy¬muje emocje, nie może spokojnie za-akceptować prawa: ojca grunt, to i jego wola. Zazdrości ojcu posiadanych mor¬gów, władzy, bogactwa i Jagny (będzie o nią z Maciejem rywalizował). Jego hardej natury nie złamało nawet wypę¬dzenie z rodzinnego domu i bieda, jaką poznał, mieszkając u Bylicy. 2) Prze¬ciwko wszechwładzy matki odważył się wystąpić Szymek Dominikowej. Ożenił się z Nastką bez zgody matki, nie wziął od Dominikowej nic, sam zbudował dom, nie czekając na jej pomoc i ap¬robatę. J. Tuwim „Do prostego człowieka" - Adresat wiersza jest wyraźnie okreś¬lony już w tytule. Poeta pokazuje, z jaką łatwością wszyscy potrafią wykorzys¬tywać robotników, szermując hasłami miłości ojczyzny, historyczną racją, gdy w rzeczywistości chodzi o obronę inte¬resów kapitalistów, bo im gdzieś nafta z ziemi sikła i obrodziła dolarami. Wiersz ukazuje fałszywość sztandaro-wych haseł, jest wezwaniem do buntu, by nie przyczyniać się pokornie do nabijania kieszeni przedsiębiorców: rżnij karabinem w bruk ulicy! Twoja jest krew, a ich jest nafta (...) zawalaj bro¬niąc swej krwawicy: „bujać, to my, panowie szlachta!". Futuryści -jak ich nazywano: „niesfor¬ne dzieci dwudziestolecia", buntowali się przede wszystkim przeciwko trady¬cji, która ich ograniczała. Ich hałaśliwe hasła brzmiały: Przekreślmy historię i potomność!, Cywilizacja i kultura z ich chorobliwością - na śmietnik! Wybiera¬my prostotę, ordynarność i śmiech! Urządzali mityngi poetyckie, na których świadomie gorszyli i prowokowali pub¬liczność. W manifestach domagali się zerwania z tradycją ortograficznej pisowni burzycieli, którzy szokując, chcieli przewietrzyć tradycję. Por. ich utwory: „Hymn do maszyny mego ciała", „XX wiek", „Mechaniczny ogród", „But w butonierce", „Rzygające posągi". B. Leśmian „Trupięgi" - Wiersz jest wyrazem niezgody poety na taki świat, gdzie zmarłego nędzarza rodzina nie ma nawet za co pochować. Ironicznie użyty czasownik wystroić (gdy go już wystroi w te zbytki żebracze) świadczy o stosun¬ku podmiotu mówiącego do Boga, który dopuszcza tyle cierpienia na ziemi (i żebrak, i jego rodzina). Symbolem biedy są te buty z łyka (trupięgi). Jednak poeta (ja - poeta) przypuszcza, że również w zaświatach są bogaci i biedni (wiem, Że tam w zaświatach mam swoje trupię¬gi). Jako wyraźnie sformułowany pro¬test przeciw tej na ziemi i tej po śmierci rzeczywistości brzmi zdanie: będę tupot na niego tymi trupięgami! B. Leśmian „Dusiołek" - Ballada za¬wiera polemikę z Bogiem, który stwo¬rzył (zmajstrował) na świecie zło. Tu opowieść o chłopie Bajdale jest preteks¬tem do wyrażenia pewnej prawdy o świecie: wszystko, co brzydkie i nie-doskonałe, jest złe, a więc zło w świecie istnieje i nie jest ono wytworem czło¬wieka. W zakończeniu wiersza pada pytanie do Boga: Nie dość ci, żeś po¬tworzył mnie, szkapę i wołka, jeszcz.es musiał takiego zmajstrować Dusiołka ? B. Leśmian „Dziewczyna" - Podobnie niepokornie wobec Boga brzmi pytanie w tym wierszu: takiż to świat! Niedobry świat! Czemuż innego nie ma świata? Na tym świecie przeznaczeniem czło¬wieka jest wieczne dążenie do czegoś i niemożność osiągnięcia ideału, a przy tym często uleganie wyobrażeniom fał¬szywym, które narażają na trud i prowa¬dzą donikąd. Większość wierszy W. Broniewskiego nacechowana jest buntem i potrzebą walki, poczynając już od „Poezji", gdzie zawarty został program poetycki: nam te słowa ciche nie starczą (...) Ty masz werbel nam zagrać do marszu, bądź jak sztandar rozwiany wśród walki. Por. inne wiersze: „Na śmierć rewolucjonis¬ty" - wezwanie do śmierci heroicznej, która stanowi zwycięstwo moralne: trze-ba umieć umierać pięknie, patrzeć w lufy wzniesione śmiało; „Do towarzyszy bro¬ni" - wezwanie do walki o wolność tych, których płynie krew, płynie krew majo¬wa na ulicach, w szarżach policji, „Za¬głębie Dąbrowskie" - gdzie milczenie kopalń jest groźną zapowiedzią walki: węgiel dobywa Zagłębie, Zagłębie doby¬wa śmierć; „Bagnet na broń" - wiersz--apel o złączenie wysiłków w obronie ojczyzny ponad wszelkimi podziałami politycznymi i odpowiedzenie wrogowi ciosem na cios: za tę dłoń podniesioną nad Polską - kula w łeb!; „Monte Cassino" - wypowiedź kontrastowo inna niż wiersz „Żołnierz polski" (spuszczona głowa). Tu zapowiedź walki i zwycięst¬wa: gniewnie idziemy, krwawo idziemy, nasze granice w Monte Cassino. S. Żeromski „Przedwiośnie" -1) Bun¬tem jest rewolucja w Baku pokazana krwawo, apokaliptycznie, z wieloma scenami samosądów, gdy wywlekano z więzień białogwardzistów, zabijano ich w szczególnie okrutny sposób. 2) Buntem jest wystąpienie robotników z Woli i Powiśla, którzy w postaci ogromnej manifestacji prowadzonej przez komunistów przeszli Nowym Światem, Placem Trzech Krzyży i ru¬szyli pod Belweder, aby przypomnieć władzy o drożyźnie i niemożności wyży¬cia z pracy zarobkowej. Z. Nałkowska „Granica" - Warunki życia (np. Gołąbscy) i zamknięcie huty Hettnera stały się powodem licznych masówek na przedmieściach (areszto¬wanie Mariana Chąśby), które przybie¬rały na sile, aż doszło do ulicznej mani¬festacji, która dotarła do ratusza. Padły strzały, byli zabici. W mieście zaczęto mówić, że rozkaz użycia broni wydano za sprawą Ziembiewicza. Ktoś chciał przecież spacyfikować zbuntowanych, w czyjeś interesy godziło ich wystąpie¬nie. W. Gombrowicz „Ferdydurke" - Jest to powieść o buncie przeciw wszech¬władzy i wszechobecności formy. Aby się od wszelkiej formy wyzwolić, Józio przymierza się do kolejnych środowisk: szkoły, z której ucieczka jest buntem przeciwko skostniałej gębie i pupie szkolnej; mieszczańskiego domu stwa¬rzającego wrażenie nowoczesności, gdzie udaje się Józiowi skompromito¬wać pseudobunt Młodzi akowej wobec tradycji; ziemiańskiego dworku, gdzie utrwaloną formą od wieków było, że pan dawał w mordę, a cham bral w mor¬dę. Kolejne ucieczki (bunty) Józia po¬twierdzają, że przed gębą nie ma ucie¬czki. Jest to też powieść, która stanowi wyzwanie przeciwko tradycyjnej formie powieściowej (por. fragmenty autote-matyczne, kompozycja, narracja). S.I. Witkiewicz „Szewcy" - Wszystkie rewolucje były wynikiem niezadowole¬nia i chęci panowania. Szewcy np. nie mogli pogodzić się z tym, że warstwy panujące (arystokracja, inteligencja) prowadzą życie na innym poziomie, nawet jedzą co innego (kompleks lan-gusty), i nawet dziwek mają pod dostat¬kiem, więc rewolucja jest drogą zdoby¬cia tych przywilejów. M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza¬ta" - W totalitarnym państwie wszelkie przejawy wolności są groźne dla sys¬temu, więc tłumi się je brutalnie. Taką zbuntowaną osobą w rzeczywistości re¬alnego socjalizmu Moskwy jest Mistrz, który odważył się myśleć inaczej niż narzuca to obowiązująca ideologia i pi¬sać o tym. W Rosji porewolucyjnej rzeczywistość kreuje człowiek, nie ma miejsca na siły nadprzyrodzone, jak Bóg czy Szatan, toteż powieść Mistrza o Poncjuszu Piłacie jest świadectwem zbyt groźnej samowoli w myśleniu. S. Undset „Krystyna, córka Lavran- sa" - Zaślepiona miłością do Erlenda, Krystyna nie wahała się złamać obowią¬zujących w średniowieczu rygorystycz-nych norm obyczajowych: wymykała się potajemnie z klasztoru, spotykała z ukochanym w lesie i szopach, zgodziła się wreszcie na schadzki w gospodzie Brynhildy Flugi, gdzie żadna szanująca się kobieta wejść nie powinna. Krystyna to kobieta odważna, nie pasująca do schematu kobiety średniowiecznej - na Husaby wzięła na swoje barki wszystkie obowiązki związane z prowadzeniem dużego dworu. Jej buntownicza natura jeszcze raz dała o sobie znać, gdy urodziła ostatnie dziecko i wbrew obo¬wiązującym zwyczajom nazwała je imieniem żyjącego jeszcze ojca - Er-lend, narażając się społeczności i skazu¬jąc na walkę z nią. E.M. Remarąue „Łuk Triumfalny" - W faszystowskich Niemczech nie mo¬że się odnaleźć doktor Ravic, ponieważ nie akceptuje przemocy, zła i mordu. Tortury, jakim został poddany przez Haakego, później obóz, są karą za próby buntu. Jedynym odruchem sprzeciwu ze strony Ravica może być tylko ucieczka z Niemiec, a później w Paryżu z preme¬dytacją uplanowane morderstwo Haake¬go, który według doktora uosabia zbrod-niczy system. Cz. Miłosz „Campo di Fiori" - Poka¬zując dwa odległe w czasie wydarzenia: spalenie Giordana Bruna i walczące warszawskie getto, Miłosz z goryczą konstatuje pewne historyczne, nie¬zmienne od wieków prawdy: samotność ginących, obojętność świadków (wi¬dzów, gapiów?) i zapomnienie. Poeta wobec tego ma moralny obowiązek za-protestować przeciwko ludzkiej obojęt¬ności, wszechwładnemu prawu zapom¬nienia, ale przede wszystkim takim sytu¬acjom, które w wierszu określane są jako męczeńskie stosy. Ostatnie dwa wersy wiersza brzmią: na nowym Cam¬po di Fiori bunt wznieci słowo poety. L. Kruczkowski „Niemcy" - 1) Prze¬ciwko zbrodniczemu systemowi zbun¬tował się Joachim Peters, dawny przyja¬ciel i uczeń profesora Sonnenbrucha. Nie akceptował masowych mordów i wykorzystywania nauki do zbrodni¬czych celów. Trafił za to do obozu. 2) Córka profesora - Ruth, decydując się na udzielenie Petersowi pomocy, jedno¬cześnie zamanifestowała swoją postawę niezgody na to, co się w Niemczech i całej Europie działo, przy czym nie było to z jej strony bierne skonstatowa¬nie faktów i konformistyczne chowanie głowy w piasek. Ukrywając Petersa, Ruth podjęła walkę z takimi wzorowymi Niemcami, jak Lisel czy Willi, na któ¬rych opierało się funkcjonowanie całego systemu. H. Krall „Zdążyć przed Panem Bo¬giem" - Sam tytuł sugeruje wyścig z Bogiem. Niepokornym, który taką próbę podejmuje, jest Marek Edelman. Po raz pierwszy zrobił to podczas wojny na Umschlagplatzu, ratując niektórych spośród tysięcy (400 tyś.) wywożonych na śmierć. Później, po wojnie, taki wy¬ścig podjął jako kardiochirurg, rozpoczynając walkę o życie pacjentów, tzw. przypadków beznadziejnych i często udawało mu się przechytrzyć Boga, który złośliwie chciał zdmuchnąć pło¬mień świecy życia. J. Steinbeck „Na wschód od Edenu" - 1) Za buntowniczkę możemy uznać Katarzynę, która wbrew woli rodziców opuszcza dom (przed odejściem pod-kłada ogień pod zabudowania), gdyż chce wziąć życie w swe ręce. Buntow¬niczym gestem będzie także sprzeciwia¬nie się Adamowi i porzucenie go wraz z dwojgiem małych dzieci (ponieważ mąż nie chce jej puścić, strzela do niego). Buntem wreszcie będzie prowa¬dzenie burdelu ze szczególnie wyrafino¬wanymi metodami zadawania rozkoszy i bólu (naruszanie norm moralnych i obyczajowych). 2) Archetyp buntow¬nika i bratobójcy powtórzy się też w dru-gim pokoleniu. Kaleb, czując się ode¬pchnięty przez ojca, zbuntuje się prze¬ciwko niemu: przyczyni się do śmierci brata, Arona (wyjawi mu prawdę o ich matce). Patrz: syn. Cz. Miłosz „Który skrzywdziłeś" - Wiersz skierowany do rządzących, któ¬rzy otoczywszy się gromadą błaznów, sądzą, że są bezpieczni i bezkarni w krzywdzeniu człowieka prostego. Tym, który pamięta, jest poeta, zaś narzędziem jego buntu i zemsty jest słowo poetyckie (spisane będą czyny i rozmowy). S. Grochowiak „Święty Szymon Słupnik" - Postać średniowiecznego ascety stała się pretekstem do wyrażenia po¬glądu współczesnego poety na temat świata, w którym istnieje zło, przemoc, okrucieństwo. Powołał mnie Pan na bunt - tym stwierdzeniem kończy się wiersz. Bunt przeciwko: złu świata, gdzie człowiek człowiekowi jest wił odcięcie od rzeczywistości niczemu nie służą; poezji, która jest skupiona na powierzchownym pięknie, nie reaguje na to, co jest samym życiem (cierpienie, brzydota, mroczne ludzkie żądze). W. Golding „Władca much" - W tej rzeczywistości raju powtórzonego, tak jak w Biblii, pojawi się pierwszy bun¬townik - będzie to Jack, chłopiec opęta¬ny manią władzy, natura nieskora do żadnego posłuszeństwa. Jack będzie sy¬stematycznie łamał wszystkie zasady, które zbiorowość chłopców demokraty¬cznie ustaliła. Wierzy, że rządzą silni, że siła gwarantuje bezpieczeństwo, toteż rozpocznie swój bunt od niewywiązania się z obowiązku dopilnowania ogniska. Gdy upewni się, że nic mu za to nie grozi, stwierdzi, że nikt go nie zmusi do pracy - on woli zabawę, przygodę (polo¬wanie) i popisywanie się swoją bez-względnością i arogancją. W ostatecz¬nym efekcie jego działania prowadzą do pozbycia się Ralfa, do władzy absolut¬nej. I. Stone „Udręka i ekstaza" - Michał Anioł ośmielił się zbuntować przeciwko trzem stuleciom tradycji rodu Buonarot-tich. Ojciec Michała Anioła twierdził: od trzechset lat żaden Buonarotti nie upadł tak nisko, by żyć z pracy rąk. Lodowico (ojciec) głosi, że ród należy do najbardziej szacownych i zasłużo¬nych we Florencji rodów mieszczańs-kich, toteż terminowanie syna w pra¬cowni Ghirlandaja okryje rodzinę hań¬bą. Michał Anioł jest uparty: wytrwale znosi bicie, dzielnie przeciwstawia się ojcu, argumentując, że chce robić rzeczy piękne, które będą chlubą Florencji, a ród, mimo że istnieje trzysta lat, niczego po sobie nie zostawił. Ojciec uległ, gdy dowiedział się, że Ghirlankiem; postawom (św. Szymon), które przez swe dajo będzie płacił za naukę Michała Anioła w jego pracowni. J. Jones „Stąd do wieczności" - Pre-witt przeszedł tzw. „obróbkę" w armii amerykańskiej, bo usiłowano w nim złamać buntownika. Armia jest bowiem miejscem, zgodnie z teorią Holmesa, gdzie poskramia się lwy. Prewitt od¬mówił boksowania, bo uważał, że ma prawo decydować o sobie i od tego momentu rozpoczęła się jego prywatna wojna z dowództwem. Przeszedł wszel¬kie stopnie łamania charakterów (służbę nadobowiązkową, zakaz opuszczania koszar, obóz karny, czarną dziurę) i... wygrał. Podobnym buntownikiem był jego przyjaciel Maggio. J. Heller „Paragraff 22" - Przeciwko udziałowi w wojnie buntuje się Yos-sarian. Wrogiem dla niego są nie tylko Niemcy, ale też jego własne dowództ¬wo, zwiększające stale liczbę lotów, które za każdym razem grożą śmiercią. Yossarian twierdzi: Wrogiem jest każdy, kto zamierza cię zabić, niezależnie od tego, po której jest stronie. Jego sprze¬ciw wyraża się np. w tym, że cały zapas bomb zamiast na cel, wyrzuca do morza. Przede wszystkim jednak symuluje cho¬robę, przy czym każde schorzenie jest dobre, byle zapewniało zwolnienie z obowiązkowych lotów. Jego niechęć do udziału w wojnie przejawia się tym, że nie chce być ani odznaczany, ani nazywany bohaterem. Z właściwym so¬bie poczuciem absurdu głosi, że raczej umrze niż da się zabić na wojnie. K. Kesey „Lot nad kukułczym gniaz¬dem" - Przybycie Mc Murphy'ego do szpitala psychiatrycznego było od po-czątku zapowiedzią jakiegoś trzęsienia ziemi. Początkowo wcale nie zależy mu na polepszeniu losu pacjentów, dba tyl¬ko o własne sprawy, stopniowo jednak jego wojna z Wielką Oddziałową staje się wyrazem niezgody na wszelką nie-godziwość, przemoc, wykorzystywanie słabszych w celu zaspokojenia potrzeby panowania. Siostra Ratched tylko pozo¬rnie zatriumfowała nad Mc Murphym. Okazuje się, że bunt jest zaraźliwy. Tak należy bowiem traktować czyn wodza Bromdena - wyrwanie konsoli i uciecz¬ka z zakładu, aby podjąć samodzielne życie w normalnych warunkach - który jest zwycięstwem nad ideą Kombinatu. E. Kazań „Układ" - Eddie Andersen próbował zbuntować się przeciwko ta¬kiej koncepcji społeczeństwa (konsum-pcyjnego), w którym każdy człowiek funkcjonuje w układzie (układach) i po¬za nim (nimi) nie może żyć. Eddie zburzył układ rodzinny, małżeński, to¬warzyski, układy w pracy, chciał żyć tak, aby nic nie musieć, od nikogo nie zależeć i aby nikt od niego nie zależał i... wylądował w szpitalu wariatów. Tu lekarz uświadomił mu oczywistą praw¬dę, że nie da się istnieć poza społeczeńs¬twem. Po wielu bolesnych próbach Ed¬die sam to zrozumiał. S. Mrozek „Tango" - 1) Przed laty buntowali się rodzice Artura, rzucając wyzwanie tradycji (posiadłeś mnie na oczach mamy i papy podczas premiery Tannhdusera w pierwszym rzędziefoteli, na znak protestu). Swoją wyzwoloną miłością Eleonora i Stomil burzyli for¬my. Traktowali to jako skok w nowo¬czesność, wyzwalanie się z więzów sta¬rej sztuki i starego życia. 2) Minęło ćwierć wieku i oto ich syn Artur, jak przystało na reprezentanta młodego po¬kolenia, też się buntuje, ale przeciwko temu, że w domu panuje bezwład, ent¬ropia i anarchia (...). Tu nie ma żadnej tradycji ani żadnego systemu, są tylko fragmenty, proch. Otwarcie ogłasza swój bunt przeciw tej tradycji braku tradycji i dlatego żąda ceremonialnego ślubu, dziwi się, że ojcu nie przeszkadza w domu kochanek matki. Nie chce po prostu jako młody człowiek wchodzić w świat, który wypadł z normy i w któ¬rym nic nie jest możliwe, ponieważ wszystko jest możliwe. J.D. Salinger „Buszujący w zbożu" - Holden Caufield jest wyrzucany z ko¬lejnych szkół, ponieważ nie akceptuje świata dorosłych, w którym obowiązują normy, zakazy, nakazy i gdzie trzeba wywiązywać się z obowiązków i być za siebie odpowiedzialnym. Jego bunt ob¬raca się przeciwko szkole jako instytucji i przeciwko rodzicom: szkołę opuszcza, bo i tak zostałby „wylany", do domu nie wraca. Marzy o ucieczce w dziką głuszę i o życiu bez żadnych cywilizacyjnych ograniczeń, w rodzaju np. konieczności nauki, obowiązku stosowania się do norm. Z. Herbert „Pan Cogito o postawie wyprostowanej" - W sytuacji wybuchu epidemii instynktu samozachowawcze-go, gdy wszyscy mieszkańcy Utyki uczęszczają na przyspieszone kursy pa¬dania na kolana przed wrogiem, który się zbliża, Pan Cogito zachowuje po¬stawę wyprostowaną za każdą cenę (na¬wet głowy) i to jest jego niezgoda z jednej strony na wrogą mu przemoc, z drugiej - na konformizm innych. Z. Herbert „Przesłanie Pana Cogito" - Ponownie pojawia się znana z wierszy Herberta opozycja: postawa wyprosto¬wana przeciw życiu na klęczkach. W świecie przemocy, zła i zdrady jedy¬nie ludzka, głęboko humanitarna i godna jest postawa wyprostowana (taka, jaka charakteryzowała Gilgamesza, Hektora, Rolanda), symbolizująca odwagę, siłę, prawość i jednoznaczność moralną. Na kaź brzmi: idź wyprostowany wśród tych co na kolanach. * „Bunt nie przemija, bunt się ustatecznia". (S. Grochowiak) * Ludwik XVI: „Czyż to bunt?" Rochefoucauld: „Nie, Najjaśniejszy Panie, to rewolucja". (Na wieść o zdobyciu Bastylii 14 VII 1789) * „Romantyzm - to bunt kwiatów przeciw swym korzeniom". (S. Brzozowski) * Buntuję się, więc jestem, (popularna parafraza hasła Kartezjusza, odnosząca się do bohaterów romantycznych, określająca ich istotę) * „Opozycjonista - wznosił toasty, trzymając puchar w zaciśniętej pięści". (S.J. Lec) * „Twierdzę, że człowiek zawsze miał możliwość wybierania, nawet w Ogro¬dzie Eden. Niekiedy jego wybory były bolesne i przypominały raczej walkę. Twierdzę także, że to właśnie jest pięk¬ne, bo w tym tkwi najgłębsza tajemnica człowieczeństwa". (J. Steinbeck) * „Odebraliście mi ostatnią szansę. Tak długo byliście antykonformistami, aż wreszcie upadły ostatnie normy, prze¬ciw którym można się jeszcze było buntować. Dla mnie nie zostawiliście już nic". (S. Mrozek)