Litertura jako sumienie ludzkości

Literatura usiłuje ukazać fakty, nie wygodne dla ludzkości. Odwołanie tych faktów do sumienia. Analiza terminu sumienia. Czynniki w literaturze oddziaływujące na sumienie. Pisanie, mówienie, dyskusje o rzeczach o których większość ludzi nie chce mówić, usprawiedliwia nas, uspokaja sumienie, czy też wręcz przeciwnie oskarża i przestrzega? Literatura nie może w żadnym wypadku usprawiedliwiać sumienia. Literatura od wielu wieków usiłuje przekazać między innymi to co jest trudne do powiedzenia, o czym nie można mówić, lub po prostu tabu. Są tematy nad którymi ludzkość ubolewa, których żałuje, lub których się wstydzi. O pewnych rzeczach nie pisze się w przypływie weny twórczej, pod wpływem impulsu. Pisze się o nich z potrzeby. Z nakazu ducha, który tego nie akceptuje, który w żadnym wypadku nie usprawiedliwia historii, wojny, ludzkość. Ten duch w moim przekonaniu wyraża się czymś co nazywamy sumieniem. Pojęciem pojmowanym na ogół jako rodzaj dyspozycji do określonych ocen swoich i cudzych czynów, oraz do uczuć z tym ocenianiem związanych. W węższym rozumieniu, jako dyspozycja do określonych ocen własnego tylko postępowania, bądź nawet wyłącznie do ujemnego oceniania własnych złych czynów minionych i do przeżywania w związku z nimi specyficznych doznań zwanych wyrzutami sumienia. Warunkiem kształtowania się tego typu dyspozycji jest istnienie pewnych zakazów i nakazów, pewnych norm obowiązujących w danej grupie społecznej. Wpajanie ich uwewnętrznienia, dzięki czemu stają się niejako "wewnętrznym nakazem", "głosem sumienia". Jako ogół norm i wzorów kulturowych, sumienie stanowi, obok presji zewnętrznych, składających się na całokształt kontroli społecznej, jeden z głównych poziomów regulacji ludzkiego zachowania. Przejmuje w ten sposób funkcje każące w postaci poczuć winy, oraz nagradzające w formie zadowolenia z siebie, ze spełnionego obowiązku. Tego typu literackim przykładem są dla mnie utwory powieściopisarki, autorki dramatów, publicystki - Zofii Naukowskiej, oraz prozaika, poety i publicysty - Tadeusza Borowskiego. Moją szczególną uwagę zwróciła pewna proza dokumentu, zbiór siedmiu opowiadań wydanych w 1946 roku. Oparte były na relacjach ocalałych ofiar zbrodniczej działalności hitlerowców podczas II wojny światowej, na zeznaniach świadków i wizjach lokalnych z miejsc zbrodni. Tytułowe "Medaliony" to umieszczane na nagrobkach portrety zmarłych mające uwiecznić pamięć o nich, przedłużyć ich pobyt wśród żywych. Podobną pamiątką po ofiarach hitleryzmu oraz dowodem solidarności żywych z umarłymi mają stanowić te utwory. Każde z opowiadań jest zarazem innym fragmentem tej samej rzeczywistości - okrutnego i przerażającego obrazu działalności Niemców podczas wojny. Autorka pozostawia te ułamki zdarzeń prawie bez komentarza, aby tym mocniej wstrząsnęły świadomością czytelników, a także były obiektywnym, prawdziwym obrazem martyrologii ludzi. O okrucieństwie hitlerowców i wyrządzonym przez nich złu świadczy nie tylko treść wspomnień świadków i ofiar, ich przeżycia, ale również sposób mówienia o przeszłości, będący dowodem zmian w psychice tych ludzi, zmian jakie zaszły pod wpływem wojennych doświadczeń. Z jednej strony widać u nich porażenie śmiercią, zrezygnowanie, brak chęci do życia, z drugiej oswojenie ze zbrodnią, zobojętnienie na krzywdę, otępienie psychiczne. Nieludzkie traktowanie, wstrząsające przeżycia , zetknięcie ze śmiercią, która stała się codziennością, doprowadziły do zaniku elementarnego instynktu moralnego. Nie przejawia takiego instynktu młody gdańszczanin z opowiadania Profesor Spanner, który wyznaje, że nie wiedział, iż produkowanie mydła z ludzkiego tłuszczu jest niemoralne. Osłabł ten instynkt także u byłej więźniarki Ravensbruck, która w opowiadaniu Dno jako "ciekawą scenę" z ożywieniem wspomina nieludzkie warunki przewożenia kobiet w wagonach bydlęcych do obozu. Ta sama tematyka zaintrygowała mnie w twórczości Borowskiego. Jego opowiadania, podobnie jak Naukowskiej, dają rzeczową i dokładną analizę działania systemu obozowego. Obóz koncentracyjny stwarza ekstremalne warunki, nieporównywalne z żadną inną sytuacją. Codziennością jest tu śmierć, wyzysk, zadawanie bólu. Zamierają tam też naturalne odruchy uczuciowe jak litość i współczucie dla cierpiących. Nikt nie żałuje człowieka przeznaczonego na śmierć, bo stała się ona codziennością i codzienną zwykłością. Zamiera solidarność między ludźmi, gdyż każdy musi myśleć o ratowaniu siebie. Poniżona i zniszczona została godność ludzka. Człowiek pozbawiony został wartości moralnych, wrażliwości na zło. Bezmiar zbrodni, masowe mordy, szafowanie ludzkim życiem powodują otępienie moralne, zobojętnienie, degradację psychiki więźniów. Więźniowie liczą na przykład na transporty ludzi przeznaczonych na śmierć, ponieważ żyją z tego, co ci ludzie przywiozą. Czy więc lektura tego typu utworów skłania nas do usprawiedliwienia tego typu czynów, czy też w żaden sposób ich nie tłumaczy? Ja jestem stanowczo przeciwny usprawiedliwianiu czynów typu: mordowanie ludzi w komorach gazowych, piecach, lub rozstrzeliwaniu. W moim odczuciu jest to karygodne, zasługujące na wszelkie potępienie i w żaden sposób nie wytłumaczalne poprzez literaturę. Chcę tu powiedzieć, że pomysł obozów nie narodził się w próżni, powstał w konkretnej cywilizacji i jest konsekwencją i dowodem kryzysu tej cywilizacji - kultury europejskiej. System hitlerowskich obozów narrator Borowskiego nazywa "potwornie rozwiniętą techniką męczenia ludzi", "nagłym zachłyśnięciem się mordem". Ale co gorsza dostrzegam w tym kontynuację pewnych cech kultury europejskiej, cech, które istniały w niej od starożytności. Wszelkie wielkie osiągnięcia tej kultury, jak na przykład piramidy egipskie, greckie świątynie i rzymskie drogi i miasta, są rezultatem wyzysku, cierpienia i śmierci wielu milionów niewolników. Świadomość tego w moim mniemaniu nie może pozwolić na stwierdzenie jakoby literatura mogła w jakimkolwiek stopniu być sumieniem ludzkości, gdyż: "nie ma piękna, jeśli w nim leży krzywda człowieka, nie ma prawdy która tą krzywdą pomija, nie ma dobra, które na nią pozwala"