Literatura współczesna - opis epoki

Literaturę polską powstałą po 1939 roku nazywamy literaturą współczesną. Niektóre stanowiska badawcze mianem tym określają literaturę powstałą po 1918 roku a międzywojnie jednym z etapów jej rozwoju. Nie ma daty końcowej tej epoki, trwa ona po dziś dzień. Podłoże filozoficzne okresu wyznaczane jest rzeczywistością, w której tworzona była literatura polska. Wydarzenia historyczne i uwarunkowania polityczno-społeczne kraju stanowią punkt odniesienia dla tematyki dzieł, kształtują obraz literatury i światopogląd ich autorów. Dla lepszej systematyzacji epokę tę dzieli się na mniejsze podokresy, których charakterystykę przedstawiają poniższe cezury czasowe. Lata 1939-1944 to okres wojny i okupacji. Ideologia tych lat opiera się na problemach postawy patriotycznej i walki z hitlerowskim najeźdźcą. Cechy powstającej literatury to powaga, przygnębienie wywołane klęską polskiego września, nostalgia i oczekiwanie kresu wojny w utworach autorów skazanych na emigrację, tragedia praw moralnych głoszonych przed wybuchem wojny, niepokój i obawy o przyszłość narodu, ale też wskazywanie bohaterstwa żołnierza polskiego walczącego na wszystkich frontach wojny i krajowej konspiracji, pochwała postaw patriotycznych. Najwybitniejsze dzieła okupowanego kraju tworzone są przez młode pokolenie poetów, młodzież, która prosto po maturze zmuszona była chwycić za broń. Od tytułu powieści Romana Bratnego „Kolumbowie rocznik 20” owo pokolenie młodych nazywane jest Kolumbami. Należą do niego twórcy urodzeni w latach 1920-22, a można tu wymienić nazwiska: Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Andrzej Trzebiński, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski. Ich rówieśnikami są poeci i pisarze, którzy zadebiutują nieco później: Wisława Szymborska, Miron Białoszewski, Roman Bratny, Jerzy Broszkiewicz, Stanisław Lem. Najważniejsze dzieła tego okresu to tomiki wierszy wydawane konspiracyjnie: K.K. Baczyńskiego "Wiersze wybrane"(pod pseudonimem Jan Bugaj), T. Gajcy "Widma", "Grom powszedni", T. Borowski "Gdziekolwiek ziemia" oraz poety starszej generacji Czesława Miłosza "Wiersze" (pseud. Jan Syruć), "Antologia poezji współczesnej", "Pieśń niepodległa", "Z otchłani". Lata 1945-1948 to czasy literackiego rozliczenia z przeszłością okupacyjną. W literaturze dominuje nurt refleksji nad moralnymi konsekwencjami katastrofy wojennej, zburzeniem ładu i zasad etyki tworzonych przez stulecia cywilizacji; literatura wyjawia światu całe okrucieństwo czasów okupacji hitlerowskiej i reżimu stalinowskiego. Ukazują się pamiętniki, dzienniki, kroniki, poezje, opowiadania i powieści, których tematem zasadniczym jest rozprawa z nieludzką postawą fanatyków totalitaryzmu. Literatura tych lat jest pozbawiona radości i entuzjazmu wynikającego z odzyskania niepodległości, ponieważ jest to niepodległość pozorna, a rozliczenie się z przeszłością stanowi temat ważniejszy. Można powiedzieć, iż literatura tego czasu jest jednym wielkim hołdem złożonym pamięci ofiar wojny. Wybitne dzieła tych lat to "Medaliony" Zofii Nałkowskiej, "Proszę państwa do gazu" i "Dzień na Harmenzach" Tadeusza Borowskiego, "Inny świat" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, "Wspomnienia starobielskie" i " Na nieludzkiej ziemi" Józefa Czpskiego, poezje Tadeusza Różewicza w tomikach "Niepokój" i "Czerwona rękawiczka", dramat Jerzego Szaniawskiego "Dwa teatry". Tworzą w tym czasie poeci debiutujący przed wojną, między innymi Julian Przyboś, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Antoni ˙Słonimski, Konstanty Ildefons Gałczyński, Adam Ważyk, Władysław Broniewski, Jan Twardowski, Roman Brandstaetter. Niektóre dzieła powstają na emigracji i odbiorca polskiej literatury miał możliwość poznania ich w wydaniach "nielegalnych", to znaczy wydanych bez zgody władz w tzw. drugim obiegu lub w wydaniach oficjalnych dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Tak też będzie po roku 1948, kiedy to twórczość emigracyjna zostanie uznana za "wywrotową", szkodliwą dla Naszego państwa, na życzenie Stalina państwa komunistycznego. Lata 1949-1955 to okres nazywany realizmem socjalistycznym lub krótko socrealizmem. Ramy twórcze literatury zostały "jasno określone" na styczniowym zjeździe Związku Literatów Polskich w 1949 roku. Zasady kształtowania wypowiedzi literackiej zostały narzucone przez politykę stalinowską, a oto niektóre jej wyznaczniki: literatura powinna mieć sens informacyjno- -określający; ma być realistyczna, to znaczy mówić, że historia współczesna postępuje w jedynie słusznym kierunku, a wszystkie zjawiska ów postęp utrudniające są reakcyjne i godne potępienia; literatura ma być jednoznaczna; ma mówić o klęsce wszelkiego rodzaju samotności, samodzielności i bezsensie ludzkich starań o niezależność; powinna mieć charakter służebny wobec potrzeb mas itd. Twórców, którzy nie podporządkują się wymienionym zasadom uznaje się za "wrogów ludu" czy reakcjonistów z wyraźnie zaznaczonymi konsekwencjami w postaci więzienia lub syberyjskiej zsyłki. W prozie polskiej dominuje powieść produkcyjna przedstawiająca w sposób schematyczny codzienną pracę klasy robotniczej. Można tu wymienić dzieła Tadeusza Konwickiego "Przy budowie", Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel", Mariana Brandysa "Początek opowieści", Jana Wilczka "Numer 16 produkuje", Gustawa Morcinka "Pokład Joanny". Były to utwory bardzo do siebie podobne, opisywały człowieka w procesie pracy, ale więcej miejsca poświęcały samej technice i technologii pracy niż człowiekowi. Podobną pracą twórczą zajmowali się pisarze starszej generacji z Jerzym Andrzejewskim i Jarosławem Iwaszkiewiczem na czele. Poezja jako twórczość ukazująca świat subiektywnych i indywidualnych odczuć rozwijała się w utrudnionych warunkach. Młode pokolenie poetów tworzyło dzieła poetyckie przesycone ideologią socjalistyczną, co znacznie zawęziło pole poetyckich poszukiwań. W późniejszej krytyce poeci ci zyskali sobie miano "pryszczatych". Do najlepiej zapowiadających się talentów poetyckich należeli Andrzej Braun, Andrzej Mandalian, Henryk Gaworski i Wiktor Woroszylski. Obok nich tworzyli poeci już znani z międzywojnia, którzy podporządkowali się normom estetyki socrealizmu. Lata 1956-1968 to okres wyzwolenia się literatury spod reżimu narzuconego przez socrealizm. Po pozornym jednak rozluźnieniu nastąpi później okres kolejnych ograniczeń wypowiedzi twórczej, tym razem przez cenzurę socjalistycznej władzy. Początkowe lata okresu to krytyka bezmyślnego poddania się wymogom socrealizmu, który pozostawał bez związku z potrzebami twórczymi i indywidualną wypowiedzią języka sztuki. Literatura polska może teraz korzystać z kontaktów z prądami literatury światowej, chociaż nie obywa się tutaj bez ograniczeń natury politycznej. Rok 1956 to czas debiutu młodego pokolenia artystów skupionego wokół warszawskiego pisma "Współczesność", którego nazwa określa także nazwę pokolenia twórców. Należą do niego poeci: Stanisław Grochowiak, Władysław Terlecki, Aleksander Minkowski, Marek Nowakowski, Marek Hłasko, Ireneusz Iredyński, Edward Stachura. W tym też roku debiutują poeci starszego pokolenia niż "Współczesność" obejmująca twórców urodzonych w latach 1930-35. Owi starsi debiutanci to: Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Czycz, Bohdan Drozdowski. Twórczość poetycka okresu jest bardzo różnorodna. "Współczesność" nie wprowadziła jednolitego kierunku rozwoju liryki. Twórcy kształtowali swoje wypowiedzi w oparciu o indywidualne potrzeby. Korzystano z dorobku Awangardy międzywojennej i osiągnięć literatury obcej. Proza natomiast poszukuje odpowiedzi na pytanie o miejsce literatury we współczesnym świecie i o sposoby jej oddziaływania na czytelnika. Rozkwita eseistyka, twórczość literacko-naukowa, wśród której na uwagę zasługują "Rodzinna Europa" C. Miłosza, "Spiżowa brama" T. Brezy, "Życie na niby" K. Wyki, "Polska Piastów", "Polska Jagiellonów" i "Rzeczypospolita Obojga Narodów" P. Jasienicy, "Szkoła stylu" Z. Kubiaka, "Barbarzyńca w ogrodzie" Z. Herberta, "Mit śródziemnomorski" M. Jastruna. W 1956 roku zadebiutował powieścią "Rojsty" T. Konwicki, J. Stryjkowski "Głosami w ciemności". Dwa lata później debiutował S. Mrożek dramatem "Policja" wydanym w czasopiśmie "Dialog". W latach sześćdziesiątych wyróżnić można nurt literatury chłopskiej reprezentowany przez powieści J. Kawalca "Ziemi przypisany" oraz "Tańczący jastrząb", T. Nowaka "A jak królem, a jak katem będziesz" oraz "Diabły", W. Myśliwskiego "Nagi sad" i "Pałac". Ważniejsze dzieła dramatyczne to między innymi "Indyk" i "Tango" S. Mrożka, "Stara kobieta wysiaduje" i "Kartoteka" T. Różewicza, "Drugi pokój" i "Jaskinia filozofów" Z. Herberta, "Kochankowie piekła" J.M. Rymkiewicza, "Potępienie doktora Fausta" J. Sity oraz "Śmierć gubernatora" L. Kruczkowskiego. Rok 1968 zaznacza się w naszej literaturze ożywieniem środowisk twórczych. Rozpoczyna swoją działalność wiele grup poetyckich skupionych w ważniejszych ośrodkach akademickich Polski. Należeli do nich twórcy urodzeni przed rokiem 1939 (na krótko przed wybuchem wojny) lub podczas wojny oraz krótko po 1945 roku. Dążyli do wyrażenia, zamanifestowania swojej odrębności artystycznej. Pokolenie to nazywane jest "Nową falą". Na przestrzeni lat siedemdziesiątych zaistniało około sześćdziesięciu grup poetyckich, z których najważniejsze to: Orientacja Poetycka Hybrydy z Warszawy (tworzyli ją K. Gąsiorowski, M. Bordowicz, Z. Jerzyna); Agora z Wrocławia (L. Herbst, J. Jastrzębski); Teraz z Krakowa (A. Zagajewski, J. Kornhauser, T. Nyczek); Wymiary z Torunia (E. Kruk, B. Kubicki). Indywidualnie pojawili się S. Barańczak, E. Lipska, R. Wojaczek, J. Baran, K. Karasek i inni. Ostatnie dwadzieścia lat Dekada lat osiemdziesiątych to wyraźnie zaznaczający się podział literatury na tzw. dwa obiegi, oficjalny i nieoficjalny (drugi). Z powodu stanu wojennego nasiliła się cenzura i tym samym ingerencja państwa w twórczość kulturalną i literacką. Cały ten okres odbija się na literaturze wprowadzając doń elementy politycznej walki z reprezentantami władzy socjalistycznej. Pojawia się także nurt pamiętnikarski i dokumentacyjny poświęcony ważnym dla narodu faktom świeżej historii kraju. W drugim obiegu pojawiają się dzieła pisarzy emigracyjnych i sprzyjających ruchowi Solidarności, który wreszcie w 1989 doprowadzi do upadku PRL-u. Lata dziewięćdziesiąte to czasy nowej generacji ludzi, którzy nie pamiętają ani II wojny światowej, czasów Polski Ludowej i stanu wojennego. W dobie rozwoju kapitalizmu w Polsce nowe pokolenia zapewne będą miały własne problemy do rozwiązania, a literatura przybierze inne oblicze. Zawsze jednak będzie to polska literatura narodowa, to znaczy wyrosła z polskich umysłów i z polskiej kultury, na której straży nieprzerwanie stoi.