Literatura powojenna w lietraturze współczesnej

Literatura powojenna Powojenna literatura polska, podobnie jak światowa, jest bardzo różnorodna. Ale jej cechą swoistą jest także rozbicie (na krajową i emigracyjną, na oficjalną i nieoficjalną). Różnorodność to wartość pozytywna i ze wszech miar pożądana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji i bogactwa pomysłów twórczych. W dążeniu ku różnorodności, charakterystycznym dla literatury światowej, nasza musiała pokonywać przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne, które powodowały destrukcję, wrogość i brak porozumienia wśród twórców. Na dzieje polskiej literatury powojennej można spojrzeć jako na walkę o różnorodność wbrew rozbiciu. Przyjęcie perspektywy zmagań przeciw temu rozbiciu, uwzględnienie presji polityki kulturalnej i działalności cenzury prewencyjnej pozwala wyodrębnić w naszej powojennej literaturze cztery okresy (piąty zaczął się w połowie 1989 r.). Okres pierwszy - obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zdążyło się ukazać, bez nacisków ideologicznych, wiele wybitnych książek napisanych podczas okupacji: Juliana Przybosia "Miejsce na ziemi" (1945), Czesława Miłosza "Ocalenie" (1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau" (1945), Stefana Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945), Zofii Nałkowskiej "Medaliony" (1946), Stanisława Dygata "Jezioro Bodeńskie" (1946), Kornela Filipowicza "Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykający ten okres "Popiół i diament" (1948) Jerzego Andrzejewskiego. W tym okresie rozwija się liryczno-groteskowa twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i pojawiają się tacy wybitni twórcy, jak Tadeusz Różewicz i Tadeusz Borowski. Od ukazania się w Lublinie czasopisma literackiego "Odrodzenie" (1944) do Zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie (1949), mimo postulowania filozofii marksistowskiej i estetyki realizmu, był to czas największych swobód, które w literaturze zaowocowały dużym zróżnicowaniem ideowym i artystycznym. Okres drugi - przypada na lata 1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w Szczecinie, proklamującego socrealizm, po czas "odwilży". Proporcje między literaturą krajową a emigracyjną uległy odwróceniu. O ile w pierwszym okresie emigracja walczyła o przetrwanie, teraz wkroczyła w okres świetności i różnorodności. W kraju, na skutek stalinizacji życia politycznego i kulturalnego, zapanował socrealizm będący zaprzeczeniem różnorodności. Wraz z nim literatura miała stawać się coraz bardziej jednakowa, używać tego samego języka i tak samo optymistycznie pokazywać rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury od aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Widomym rezultatem były powieści produkcyjne, upowszechnianie i naśladowanie agitacyjnej twórczości Włodzimierza Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów zachodnich. Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych ambicji pisarskich, tępiąc zarówno elitarne nowatorstwo, jak i beletrystykę rozrywkową. W tym samym czasie na emigracji pisarze cieszyli się swobodą twórczą, demaskowali stalinizm (np. "Inny świat" G. Herlinga-Grudzińskiego, "Zniewolony umysł" Czesława Miłosza, "Droga donikąd" J. Mackiewicza) i mieli szansę wypowiadania się w dowolnej konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowiązywał radosny kolektywizm, na emigracji były warunki manifestowania postaw skrajnie indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w "Dzienniku" Witolda Gombrowicza, drukowanym przez paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko uświęcana, ale też obnażana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza. Tymczasem w kraju żądano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego i politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych względem osób i decyzji ideowo-politycznych. Wśród realizatorów "nowej metody twórczej" znaleźli się pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym zakończeniem, z podziałem postaci na "czarne" (wróg klasowy, sabotażysta) i "białe" (zwolennik spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i wzmacniającą "racje historyczne". Do popularnych wówczas autorów i tytułów należy zaliczyć: Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka "Numer 16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na przykład Plewa" (1950), Tadeusza Konwickiego "Przy budowie" (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel" (1950), Andrzeja Brauna "Lewanty" (1952). Powieści i opowiadania w duchu socrealizmu pisali także: Wojciech Żukrowski "Madre zioła" (1951), Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i Kazimierz Brandys "Obywatele" (1954). Prezentowanie bohaterów uzależnionych całkowicie od okoliczności swojego czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych, zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie "papierowe" i nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powstały także książki lepsze, takie jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskiego, "Pamiątka z Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki. Okres trzeci - to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynające się przełomem październikowym. To był proces, który rozpoczął się po śmierci Stalina (1953), zaś apogeum znalazł w roku 1956, kiedy to miały miejsce takie zwrotne wydarzenia polityczne, jak XX zjazd KPZR, poznański Czerwiec, październikowe plenum KC PZPR i powrót do władzy Władysława Gomułki oraz powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu wpływała na zmianę społecznej świadomości, będąc jednocześnie wyrazicielką społecznych protestów. Powstawały pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie poddające krytyce stalinizm i socrealizm w przeświadczeniu, że system jest reformowalny i może odzyskać "ludzką twarz". Przykładem krytycznej postawy był "Poemat dla dorosłych" (1955) Adama Ważyka, "Gorący popiół" (1956) Mieczysława Jastruna, "Złoty lis" (1955) i "Ciemności kryją ziemię" (1957) Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach" (1956) Marka Hłaski, "Matka królów" (1957) Kazimierza Brandysa czy opowiadania Sławomira Mrożka z tomu "Słoń" (1957). O zniewoleniu umysłów pisali często ci, którzy sami angażowali się w socrealizm. Przełom październikowy doprowadził do pierwszej wersyfikacji literatury, kierując uwagę pisarzy na nowoczesność i tradycję. To "Sława i chwała" Jarosława Iwaszkiewicza (I tom ukazał się w 1956 r.) nawiązywała do niedawnej tradycji, oddalając rzeczywistość społeczną i atmosferę duchową Polski Niepodległej (tzw. okresu międzywojennego). Trzytomowa powieść ma w sobie epicki rozmach: pisarz oddaje epokę poprzez życie różnych grup społecznych, w tym najpełniej ludzi sztuki, w których biografiach i dziełach są zawarte tajemnice ludzkich charakterów, niepokoje egzystencjalne, dążenia i niepowodzenia. W czytelniczym odbiorze zostanie Iwaszkiewicz jako niedościgniony twórca opowiadań, m.in. takich jak: "Matka Joanna od Aniołów", "Bitwa na równinie Sedgemoor", "Ikar", "Młyn nad Lutynią", "Ogrody". Ważnym efektem przełomu październikowego było otwarcie na sztukę i literaturę Zachodu. Zaczęły się ukazywać przekłady dzieł Camusa, Sartre'a, Saint-Exupery'ego, Vercorsa, Kafki, Musila, Brocha, Hemingwaya, Steinbecka, Faulknera, w czasopismach literackich i na scenach teatrów dramaty Becketta, Ionesco, Brechta, Williamsa, Millera, Wildera i O'Neilla. Z literatury radzieckiej tłumaczono opowiadania Babla, nowele Erenburga i twórczość Bułhakowa. Po 1956 r. wielu pisarzy wróciło do kraju, m.in. Stanisław Cat-Mackiewicz, Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Michał Choromański, Melchior Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Stanisław Sito, znacznie później Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenę wchodzi pokolenie 56, grupa wybitnych indywidualności twórczych. Wśród poetów: Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak; wśród prozaików: Marek Hłasko, Władysław Terlecki, Włodzimierz Odojewski, Marek Nowakowski, Edward Stachura; wśród dramaturgów - Sławomir Mrożek. Na osobną uwagę zasługują tzw. "spóźnione debiuty" i "utwory z szuflady": Zbigniewa Herberta "Struna Światła" i Mirona Białoszewskiego "Obroty rzeczy". W latach sześćdziesiątych przeważają dwie tendencje: penetrowanie współczesnej obyczajowości (zakłamania, skorumpowania, bezwolności i nijakości) oraz poszukiwanie korzeni w tradycji śródziemnomorskiej, chrześcijańskiej, żydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn prywatnych", kresowych (Konwicki, Kuśniewicz), chłopskich (Kawalec, Nowak, Myśliwski), żydowskich (Stryjkowski). Wypadki marcowe 1968 r. obfitują w dotkliwe konsekwencje: szerzą postawy antyinteligenckie i nastroje nacjonalistyczne, w rezultacie czego emigruje wielu pisarzy i intelektualistów pochodzenia żydowskiego. Reakcją na więzienia i wzmożoną cenzurę jest radykalizacja młodych twórców, powstanie młodej formacji poetyckiej, określającej siebie jako pokolenie 68. Program artystyczny to walka z językiem propagandy i odsłanianie czytelnika "ubezwłasnowolnionego". Jawna polityczność i moralna bezkompromisowość cechuje wiersze Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana Kornhausera i Adama Zagajewskiego. Duża część pisarzy uprawiała dalej socrealizm zmodyfikowany i zamaskowany przed czytelnikiem lub omijała polityczną i społeczną rzeczywistość, rezygnując z tematów "aktywnych" na rzecz neutralnych. Deklarowana przez mecenasa państwowego wolność eksperymentu artystycznego sprowadzała się do swobód warsztatowych pod warunkiem podejmowania tematów obojętnych, apolitycznych. Okres czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ciąg rozbicia na literaturę oficjalną i tzw. "drugi obieg", czyli wydawnictwa niezależne i tajny kolportaż. Siłą drugiego obiegu było nowe oświetlenie zagadnień wypaczonych przez pisarzy dyspozycyjnych ii cenzurę. Rozrost literatur podziemnej wpływał na liberalizację cenzury. Okres "pierwszej" Solidarności (1980/81) zaowocował twórczością okolicznościową, folklorem strajkowym, balladą i piosenką. Ci sami pisarze publikowali swoje książki w wydawnictwach oficjalnych, nielegalnych (poza cenzurą) i w oficynach emigracyjnych. Tak postępowali Jerzy Andrzejewski, Stefan Kisielewski, Stanisław Barańczak, Julian Stryjkowski, Tadeusz Konwicki. Był to sposób na rozszerzanie wolności pisarskiej. W tym okresie ukazało się wiele znaczących utworów poetyckich i prozatorskich, m.in. Tadeusza Różewicza, Wisławy Szymborskiej, Ewy Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jarosława Iwaszkiewicza ("Podróże do Włoch", "Petersburg", "Podróże do Polski"), Andrzeja Kuśniewicza ("Lekcja martwego języka", "Witraż", "Mieszaniny obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego ("Przybysz z Narbony"), Jerzego Krzysztonia ("Obłęd"), Włodzimierza Odojewskiego ("Zasypie wszystko, zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana Kawalca, Józefa Łozińskiego.