Literackie nawiązania do pism Nowego Testamentu

Literackie nawiązania do pism Nowego Testamentu Biblia intrygowała swoją urodą artystyczną i złożonością problemów, jakie porusza, i zachęcała do czerpania z jej źródła twórców różnych stron świata i różnych epok. Wyzyskiwano twórczo zarówno motywy Starego, jak Nowego Testamentu. Druga część Pisma świętego, opisująca przede wszystkim ziemską działalność Boga-Człowieka i Jego wybitnych uczniów – Apostołów oraz apokaliptyczną wizję czasów ostatecznych spisaną przez św. Jana, niejednokrotnie była podstawą lub punktem odniesienia dla literatury. Motywy biblijne odżywały przede wszystkim w poezji i dramacie. Twórców pociągała nauka i w ogóle Osoba Chrystusa, dostrzegana najczęściej poprzez pryzmat zbawczej ofiary krzyża, oraz niemożliwe do ogarnięcia umysłem ludzkim tajemnice narodzenia i zmartwychwstania Jezusa. Wyzyskiwano także inne treści zawarte w pismach Nowego Testamentu – jednak cieszyły się one mniejszym zainteresowaniem artystów. Biblia była także przez wieki księgą inspirującą twórców innych dziedzin sztuki. Powstało wiele obrazów, rzeźb i utworów muzycznych o tematyce biblijnej. Motywy te królują w formach związanych z budowlami sakralnymi, jak freski, witraże oraz w piosence religijnej. Można by zaryzykować tezę, że najbardziej żywotny i zawsze na nowo inspirujący jest motyw krzyża, a więc temat pasji – męki i śmierci oraz zmartwychwstania Syna Bożego, od którego narodzin w ludzkiej osobie liczy się nowa era historyczna. Ze wskazanym wyżej kręgiem tematycznym wiąże się motyw Stabat Mater Dolorosa (nazwa pochodzi od tytułu łacińskiej pieśni średniowiecznej) – Matki Boleściwej współcierpiącej z Synem, a więc uczestniczącej w zbawczym dziele poprzez swój ból. Motywy maryjne, smutne i pogodne, zdominowały zwłaszcza lirykę religijną. Postać Maryi z Dzieciątkiem na ręku to ulubiony motyw malarzy i rzeźbiarzy, co potwierdza się w każdej chyba świątyni, gdzie eksponowane są te dzieła. Pośrednie źródło inspiracji w twórczości polskiej stanowi z pewnością znany wszystkim słynący łaskami obraz Matki Bożej Częstochowskiej, którego kopie znajdują się w kościołach i domach wielu katolików. Podejmowano także pociągający swoją tajemniczością motyw apokaliptyczny, utożsamiany z wizją „końca świata”, kiedy groźny, ale sprawiedliwy Bóg ukarze niewiernych wiecznym potępieniem za grzeszne życie. Mniej eksponowana jest wizja nagrody – szczęścia wiecznego, które Chrystus obiecał bogobojnym, przestrzegającym przykazań. Najogólniej biorąc, wymienione motywy biblijne: pasyjny, maryjny i apokaliptyczny, zdominowały twórczość religijną zakorzenioną w Piśmie świętym. Nie sposób w tak krótkiej formie analizować dróg ich realizacji w literaturze. Trzeba tu raczej odesłać do obszerniejszych opracowań monograficznych zebranych w zbiory poświęcone badaniu twórczości religijnej: Są to książki: Biblia a literatura polska25, Polska liryka religijna26, Dramat i teatr religijny w Polsce27, Wokół współczesnego dramatu i teatru religijnego28 i Proza polska w kręgu religijnych inspiracji29 oraz hasło: Biblia w literaturze zamieszczone w drugim tomie Encyklopedii katolickiej.30 W niniejszym opracowaniu wskażemy tylko pewne przykłady nawiązań literackich do pism Nowego Testamentu. Motywy biblijne wykorzystywali autorzy utworów lirycznych. W twórczości polskiej powstało ich bardzo wiele, począwszy od okresu średniowiecza i związanych z nim pieśni religijnych: Bogurodzica, Lament świętokrzyski, Jezusa Judasz przedał. Kolejne epoki rozwijały podejmowane wcześniej motywy biblijne i rozszerzały krąg zainteresowań na następne. Odnaleźć je można w twórczości Jana Kochanowskiego (w większości jednak sławiącej Boga za dzieło stworzenia – por. starotestamentowa Księga Rodzaju), w liryce Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i oświeceniowych modlitwach poetyckich. Takie tendencje pojawiały się, a nawet nasilały, w epokach późniejszych. Trzeba tu wymienić zwłaszcza zróżnicowaną poezję romantyków, rozpiętą między mistycyzmem, mesjanizmem a indywidualnym przeżywaniem tajemnic wiary. Romantyzm wniósł tu wiele utworów, nie tylko lirycznych. Zaczerpnięte z Biblii motywy i formy odradzały się w tej epoce we wszystkich rodzajach literackich. Dla przykładu wymieńmy choćby Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza stylizowane na pisma ewangeliczne, mesjański wymiar III cz. Dziadów, symbolikę Nie-Boskiej komedii i utworów poetyckich Zygmunta Krasińskiego, mistyczne refleksje w twórczości Juliusza Słowackiego i interpretację świata poprzez sacrum proponowaną przez Norwida. Ten przegląd – z konieczności okrojony – sygnalizuje tylko skalę zjawiska, jakim jest nawiązywanie twórców literatury do stale pulsującego źródła treści i wzruszeń religijnych. Do tematyki inspirowanej pismami biblijnymi sięgał również pozytywizm z lirycznymi utworami Marii Konopnickiej i prozą H. Sienkiewicza. Wielką, międzynarodową karierę zrobiła zwłaszcza powieść o prześladowaniu chrześcijan i upadku pogańskiego Rzymu – Quo vadis. Okres Młodej Polski skupił się zwłaszcza na katastroficznej interpretacji Apokalipsy św. Jana. Największą sławę zyskały sobie utwory Jana Kasprowicza od Hymnów poprzez poemat Chrystus do tomu poezji Księga ubogich – od buntu przeciwko Bogu dopuszczającemu działalność szatana i przygotowującemu zagładę człowieka do uznania Jego panowania nad światem. Dwudziestolecie międzywojenne zaowocowało religijną twórczością Jerzego Lieberta i Leopolda Staffa, także zakorzenioną w tematyce nowotestamentowej. Nowym etapem literackiej apokaliptyki stała się artystyczna interpretacja wydarzeń wojennych. Powstawały utwory pokazujące grozę wojny, jako „spełnioną Apokalipsę”, z drugiej strony jednak w Bożej Opatrzności dostrzegano szansę na przetrwanie wojennego kataklizmu, niszczącego zarówno materialne osiągnięcia człowieka, jak i podstawowe zasady moralne. Przykładami literatury okupacyjnej i wojennej nawiązującej do Nowego Testamentu są m.in. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Józefa Wittlina, Tadeusza Gajcego, Zdzisława Stroińskiego. Wśród poetów powojennych wielu jest takich, którzy chętnie wyzyskują w swoich utworach motywy biblijne. Można tu wymienić twórczość ks. Jana Twardowskiego i kilku duchownych młodszego pokolenia, np. Wacława Oszajcy, ale i poszczególne tytuły dzieł autorów nie utożsamianych z określeniem: poeta religijny, jak choćby wiersze Zbigniewa Herberta, Czesława Miłosza, Mirona Białoszewskiego czy Stanisława Grochowiaka. Ogólnie można stwierdzić, że nawiązywanie do Pisma świętego staje się w poezji coraz bardziej powszechne. Współcześnie mniej tekstów nawiązujących do Nowego Testamentu powstaje na gruncie dramatu. Mówiąc o utworach przeznaczonych do realizacji scenicznej trzeba przede wszystkim wspomnieć okres średniowiecza i powstające wtedy w dużej ilości teksty misteryjne, moralitetowe i należące do gatunku określanego mianem dramat liturgiczny. Najbardziej ekspansywnym gatunkiem okazało się misterium, które odradzało się w twórczości epok późniejszych. Teatr średniowieczny sięgał przede wszystkim po misteria pasyjne, przedstawiające Mękę Pańską i Zmartwychwstanie (najbardziej znana jest zapewne Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka) oraz misteria Narodzenia, z których wyrosła późniejsza tradycja szopkowa i kolędnicza. Z ducha moralności chrześcijańskiej, pojmowania uczynków człowieka w perspektywie życia wiecznego, w kategoriach przyszłej nagrody lub kary wyrósł moralitet – alegoryczny dramat o walce dobra i zła w duszy ludzkiej, która jest nieodwołalnie udziałem każdego człowieka, bez względu na czas i miejsce, w którym przyszło mu żyć. Na przestrzeni wieków pojawiło się sporo tekstów dramatycznych bardziej lub mniej bezpośrednio nawiązujących do motywów biblijnych. O niektórych wspominaliśmy wyżej. W dramaturgii bliższej naszym czasom znaczną rolę odegrały misteria Karola Huberta Rostworowskiego (Zmartwychwstanie, Miłosierdzie i in.), później – utwory Jerzego Zawieyskiego i Romana Brandstaettera oraz teksty przeznaczone raczej dla teatru rapsodycznego autorstwa Karola Wojtyły (np. Promieniowanie ojcostwa). Dramaturgia współczesna odchodzi od prostego przenoszenia motywów biblijnych na grunt literatury, raczej są one ukryte w tle, emanują na bieg akcji i wpływają na interpretację zdarzeń. Ujawnia je w całej krasie dopiero bardziej pogłębiona analiza dzieła. Z inspiracji i tekstów Pisma świętego chętnie korzystają teatry alternatywne. Wpływ tego dzieła można zaobserwować także w spektaklach Sceny Plastycznej KUL. W mniejszym zakresie Biblia wkroczyła na teren prozy. Wspominaliśmy o powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis. Podobnym przykładem jest dopiero proza Jana Dobraczyńskiego (Listy Nikodema i in.). Nie znaczy to jednak, że pisarze nie dostrzegali inspirujących treści biblijnych. Pojawiały się one niejednokrotnie w wybranych wątkach czy konstrukcji losów jakiejś postaci. Nawiązania do Pisma świętego są obecne także w literaturze powszechnej. Poszukiwania w tym zakresie umożliwi wspomniane hasło Biblia w literaturze w Encyklopedii katolickiej. Atrakcyjność motywów biblijnych w sztuce różnych epok jest istotnie imponująca. Artyści często wykorzystywali także symbolikę wywiedzioną z Pisma świętego. Najbardziej żywotnym, chociaż trzeba dodać, że niekiedy ośmieszanym i wyszydzanym, symbolem religijnym jest krzyż – znak Zbawczej Ofiary Chrystusa. Mamy nadzieję, że zasygnalizowane tu tropy wskazujące obecność Biblii w twórczości literackiej pozwolą łatwiej odnajdywać motywy i symbole biblijne w konkretnych utworach, uświadomią ich ekspansywność i uniwersalny sens.