Kult pracy w "Nad Niemnem"

Kult pracy Większość haseł programowych polskiego pozytywizmu zawiera słowo „praca”: p r a c a organiczna, p r a c a u podstaw, p r a c a dla ludu i nad ludem. Według pisarzy i ideologów epoki praca jest głównym miernikiem wartości człowieka, jest wręcz wartością samą w sobie. „Ludu” w ścisłym znaczeniu tego słowa w Nad Niemnem właściwie prawie nie ma – bohaterowie powieści to przedstawiciele szlachty, choć schłopiałej i zaściankowej. I to właśnie szlachta, jako warstwa najbardziej świadoma i obciążona odpowiedzialnością za losy Polski powinna, według Orzeszkowej, docenić wartość konkretnej, fizycznej pracy, przynoszącej wymierne, istotne i sprawdzalne efekty. Rozumie to Witold, uczy się tego Justyna. Brak pracy jest jak choroba, niszcząca ciało i duszę, jałowiąca umysł, degradująca osobowość, obserwujemy to na przykładzie sporej grupy powieściowych postaci – Emilii, Teresy, Różyca, Zygmunta. Ale praca ma terapeutyczną wartość tylko wtedy, kiedy ma sens. Etos pracy – znowu wypada powołać się na Norwida – to działalność rozumna, sprawiająca radość, służąca konkretnym, pożytecznym celom. Nie jest nią jałowy i wyniszczający wysiłek Benedykta, ani też krzątanina Marty. Dopiero nowe pokolenie ma szansę przywrócić pracy jej prawdziwe znaczenie.