Kształtowanie się demokracji ateńskiej

1.Okres przed reformami demokratycznymi - system oligarchiczny Aby zrozumieć potrzebę wprowadzenia ustroju demokratycznego i jego genezę, należy krótko przedstawić ustrój wcześniejszy. Jego wady bowiem zmuszały do poszukiwania doskonalszych metod rządzenia państwem. Już sama nazwa systemu oligarchicznego wskazuje na jego charakter. Słowo oligarchia wywodzi się bowiem od dwóch greckich słów: oligoi - niewielu i arche - władza. Myślę, że definicja zawarta w "Słowniku kultury antycznej" dosyć dokładnie opisuje cechy tego ustroju. Cytuję: "Oligarchia - ustrój, w którym sprawowanie władzy, wiążące się z dostępem do urzędów, należy do najbogatszych obywateli, podczas gdy pozostała część społeczeństwa korzysta z biernych praw obywatelskich. Interesy oligarchii reprezentowała rada skupiająca w swym ręku polityczną władzę, mimo że formalnie ostateczna decyzja należała od zgromadzenia ludowego. Ustrój oligarchiczny pojawia się w Grecji w VII/VI w. p.n.e., gdy rozpoczyna się rozkład instytucji rodowych, a rozwój handlu prowadzi do pojawienia się warstwy ludzi bogatych, kupców i rzemieślników, nie należących do rodów arystokratycznych i tym samym odsuniętych od władzy politycznej. Grupa ta przy poparciu zrujnowanych drobnych posiadaczy atakuje arystokrację monopolizującą władzę i zmusza ją do zmiany kryterium przynależności do warstwy rządzącej; pochodzenie zostało zastąpione majątkiem." Możemy wyróżnić dwie główne instytucje, które w tym okresie stanowiły prawo i kontrolowały jego przestrzeganie. Były to: Instytucja 9 archontów, którzy wywodzili się z Eupatrytów (arystokracja ateńska). Zadaniem tego urzędu były funkcje wykonawcze. Po spełnieniu swego rocznego urzędu archonci przechodzili do drugiej instytucji - areopagu. Areopag - członkowie tego urzędu mieli funkcje prawodawcze, obradowali na wzgórzu Aresa. Ponieważ każda władza niedemokratyczna stanowi prawo dogodne dla siebie, także Grecja nie była tu wyjątkiem. Po raz pierwszy prawo spisał tam w 621 r. p.n.e. Drakon. Było to prawo wyjątkowo surowe i niedogodne dla przeciętnych obywateli, dawało natomiast dużo przywilejów Eupatrytom. Przewidywało między innymi niewolę za długi. Oznaczało to, że jeżeli ktoś wziął pożyczkę, na którą nota bene nakładano bardzo wysokie odsetki, i nie był jej w stanie spłacić w terminie, obracano go w niewolę, czasami dodatkowo czyniono to samo z członkami jego rodziny. Z tego powodu narastało coraz większe niezadowolenie społeczne, w końcu doszło do punktu, w którym groził bunt ludności. Wtedy też warstwa rządząca zdecydowała się przeprowadzić pierw-szą reformę ustroju, nie odbierającą im jeszcze władzy, ale dającą pewne przywileje ludności. 2. Reforma Solona 594 r. p.n.e. Wobec wyżej opisanej sytuacji jeden z Eupatrytów, Solon, podejmuje się przeprowadzić pierwszą z kilku reform prowadzących do demokracji, czyli do ustroju, podając za słownikiem "w którym najwyższą władzą jest zgromadzenie wszystkich obywateli miasta, z których każdy posiada prawo zabierania głosu i proponowania ustaw" . Przy czym działania jego cechowała zasada, do której się zresztą przyznawał, mająca na celu to, żeby ani za dużo nie wziąć jednym, ani nie dać za mało drugim. Reformy wprowadzone przez Solona najlepiej przedstawić w punktach. PODZIAŁ NA KLASY MAJĄTKOWE I ZWIĄZANA Z TYM ODPOWIEDNIA GRADACJA PRAW POLITYCZNYCH I ŚWIADCZEŃ NA RZECZ PAŃSTWA Najprawdopodobniej Solon wprowadził podział na cztery klasy majątkowe. Im wyższe były czyjeś roczne dochody, tym miał większe świadczenia na rzecz państwa, ale także większe prawa polityczne. Była to zasada nieomal rewolucyjna, ponieważ zubożała arystokracja została wykluczona z rywalizacji o urzędy. Poza tym, w myśl stosowanej wówczas zasady, funkcje urzędowe były bezpłatne, dlatego najwyższe stanowiska pełnili najbogatsi, którzy mogli bez uszczerbku dla swego majątku poświęcić się sprawom państwa. Podział obowiązków był następujący w zależności od klasy: Klasa 1 (500 miar zboża rocznie) - utrzymanie konnicy Klasa 2 (300 miar zboża) - utrzymanie ciężkozbrojnych i po części także konnicy Klasa 3 (200 miar zboża) - utrzymanie lekkozbrojnych Klasa 4 (poniżej 200 miar zboża) - nie miała obowiązku świadczenia na rzecz państwa Odpowiedni podział praw politycznych przedstawiał się następująco: Do zachowanej instytucji archontów mogą należeć tylko obywatele pierwszej klasy. Do areopagu, podobnie jak przed reformą, należeli dawni archontowie. Trzeba tutaj zauważyć, że kompetencje areopagu zostały zminimalizowane do funkcji kapłańskich i sądzenia spraw o zabójstwo. Wprowadzono nowy organ - radę czterystu - w skład której wchodzili obywatele 1,2 i 3 klasy. Rada ta miała funkcje prawodawcze. Ponieważ jest nowy urząd, należy omówić go dokładniej. Najpierw przedstawię metodę, według której wyłaniano członków tej rady. Otóż całą polis podzielono na cztery części - fyle rodowe. W każdej z tych fyli przewodziła jedna rodzina arystokratyczna. Drogą losowania z każdej fyle wyłaniano setkę ludzi, którzy ukończyli 30 rok życia. Wydawać by się mogło, że losowanie zapewnia sprawiedliwy podział miejsc w radzie. Okazało się jednak, że było inaczej. Wynikiem losowania manipulowała arystokracja, dlatego też właśnie eupatryci wciąż posiadali przewagę nad pozostałymi klasami, zdobywając większość miejsc w radzie. Kolejną instytucją było zgromadzenie ludowe. W jego skład wchodzili obywatele wszystkich klas, mający ukończony 30 rok życia. Kompetencje rady nie były zbyt szerokie. Podejmowali następujące decyzje: decyzje o pokoju lub wojnie wybór niektórych urzędników Pomimo, że do rady wchodzili obywatele wszystkich klas, główne skrzypce grali obywatele klasy 1,2 i 3. Spowodowane to było tym, że obywatele klasy 4, przy dość niskich dochodach, nie mogli sobie pozwolić na opuszczanie swoich codziennych zajęć na rzecz zasiadania w radzie. Podsumowując reformę urzędów, przeprowadzoną przez Solona, należy stwierdzić, że był to pierwszy, dobry krok na drodze ku pełnej demokracji. Nie można jednak jeszcze ustroju po tej reformie uznać za pełną demokrację, ponieważ 4 klasa wciąż posiadała bardzo znikomy wpływ na przebieg procesów państwowych. Reforma urzędów państwowych nie była jedyną reformą, jaką przeprowadził Solon w celu poprawienia stosunków społecznych. Dokonał on też bardzo ważnej zmiany, jaką było: ZNIESIENIE NIEWOLI ZA DŁUGI 1. Solon zniósł prawo mówiące o niewoli za długi. Postanowił, że wszyscy, którzy popadli w niewolę za długi i zostali sprzedani za granicę, mieli być odkupieni z funduszy państwowych. Była to ważna decyzja z dla poprawienia stosunków społecznych. 3. Reforma Kleistenesa 508 r. p.n.e. W 508 r. p.n.e. Kleistenes, będący przywódcą stronnictwa demokratycznego, przeprowadził kolejne reformy społeczne, które podważyły ustrój rodowy, załamały wpływy arystokracji ateńskiej. Przede wszystkim zmienił dotychczasowy podział na fyle rodowe, zamieniając go na podział na fyle terytorialne. Dokonał tego w następujący sposób: Podzielił całą Attykę na trzy okręgi: miasto, środek kraju i wybrzeże Każdy okręg podzielił na dziesięć części, zwanych trittyes Trzy trittyes, po jednej z każdego okręgu, stanowiły jedną fylę Dzięki takiemu przemieszczeniu ludności i rozdzieleniu rodów Kleistenes znacznie osłabił wpływy Eupatrytów. Zreformował radę czterystu. Zwiększył liczbę jej członków do pięciuset, po pięćdziesiąt z każdej fyli. Członkowie, jak dawniej, wywodzili się z 1,2 i 3 klasy i byli wyłaniani drogą losowania. Ponieważ Eupatryci nie mogli już manipulować wynikami wyborów, proporcje pomiędzy członkami rady zostały wyrównane. Kolejną jego reformą było wprowadzenie sądu skorupkowego, czyli ostracyzmu. Było to ważne posunięcie, zapobiegające powstawaniu dyktatury. Polegało to na tym, że uczestnicy zgromadzenia ludowego raz na jakiś czas wypisywali nazwisko człowieka, który ich zdaniem wykazywał skłonności dyktatorskie. Jeżeli czyjeś nazwisko powtarzało się wielokrotnie, człowiek ten zostawał wydalany z Aten, najczęściej na okres dziesięciu lat. Nadał prawa obywatelskie licznym cudzoziemcom osiadłym na stałe w Attyce, przez co zwiększył liczbę obywateli i wzmocnił demokrację. Zwiększył kompetencje istniejącego już poprzednio, ale nie odgrywającego większej roli zgromadzenia ludowego. Pomimo, że reformy Kleistenesa są kolejnym ważny krokiem ku demokracji, wciąż zbyt małą władzę posiadała 4 klasa, aby można było mówić o osiągnięciu ideału. 4. Nadanie praw politycznych czwartej klasie Nadanie praw politycznych klasie czwartej stanowiło ostatni krok do pełnej demokracji. Przeszkoda polegała na tym, że w myśl ówczesnych przepisów obywatele nie świadczący na rzecz państwa nie mogli otrzymać praw politycznych. Doszło jednak w tym czasie, w latach 499 p.n.e. aż do 449 p.n.e do wojen persko - ateńskich. W pierwszych dwóch Grekom udało się uzyskać zwycięstwo, jednak do trzeciej, do której doszło w 480 p.n.e. Persowie przygotowywali olbrzymie siły, zwłaszcza morskie. Grecy, aby odeprzeć atak, musieli zbudować swoją flotę i wyszkolić załogi. Problem polegał jednak na tym, że jedynie obywatele czwartej klasy skłonni byli stanowić obsadę tych statków. Ponieważ jednak każdemu, kto świadczył na rzecz państwa, przysługiwały prawa polityczne, musiano je w takim wypadku nadać także klasie czwartej. Było to jedyne wyjście i tak postąpiono. 5. Reforma Peryklesa 443 r. p.n.e. Kolejną reformę przeprowadził w 443 p.n.e Perykles, ateński mąż stanu i polityk, przywódca zwolenników radykalnej demokracji. Wprowadził kilka bardzo ważnych innowacji, które wymienię w punktach. Ustalił diety dla urzędników, co pozwoliło nawet niezbyt zamożnym obywatelom pełnić funkcje urzędnicze bez uszczerbku dla ich majątku. Wprowadził system nagród dla najlepszych urzędników. Otrzymanie jednej z kilku możliwych nagród było niezwykle prestiżowym wyróżnieniem, podnosiło znacznie status społeczny obywatela. Dlatego był to czynnik niezwykle mobilizujący do lepszej pracy. System urzędów i ich kompetencji przedstawiał się po reformie następująco: Zgromadzenie ludowe - w skład wchodzili mężczyźni po 18 roku życia, obradowano od 2 do 4 dni, na Wzgórzu Aresa. funkcja ustawodawcza i stanowienie praw decyzje o sprawach zagranicznych (wojna - pokój itd.) sądzenie spraw o przestępstwa zagrażające interesom państwa decyzje o sumach pieniędzy na życie religijne kontrola najwyższych urzędników przyjmowanie relacji od urzędników na temat sprawowania funkcji odwoływanie urzędników stosowano dwa rodzaje głosowania - tajne i jawne ważne uchwały wykuwano w kamieniu Rada pięciuset 500 osób podzielono na dziesięć 50-osobowych grup, które sprawowały władzę po kolei. kadencja trwała 1 rok rada przygotowywała obrady zgromadzenia ludowego sprawowała kontrolę nad urzędnikami kontrolowała urzędników skarbowych kontrolowała budowę okrętów nadzorowała wprowadzanie ustaw w życie kierowano tam wszystkie listy z zagranicy codziennie wybierano drogą losowania innego przewodniczącego, który tego dnia przechowywał klucze do świątyni rada zarządzała finansami państwa Kolegium 10 skarbników członkowie powoływani przez zgromadzenie ludowe był to urząd obsadzony przez ludzi najbogatszych, którzy zabezpieczali własnym majątkiem skarb państwa urząd ten odpowiedzialny był za finanse państwa, ściąganie wszelkich należności wobec państwa Kolegium 6 strategów w skład wchodzili teoretycznie obywatele wszystkich klas, jednak w praktyce byli to ludzie z rodzin o długich tradycjach wojskowych urząd kadencyjny, jako jedyny urząd mógł być sprawowany przez jedną osobę dłużej niż przez jedna kadencję funkcje - polityka zagraniczna, wojsko, obronność, sądownictwo wojskowe członkowie mieli prawo wnosić wnioski do zgromadzenia ludowego Sąd przysięgłych 6000 członków, wybieranych na okres jednego roku władza sądownicza członkowie wybierani drogą losowania, po 30 roku życia podzielony był na 10 trybunałów - dykasteriów drogą losowania wybierano sprawy na porządek dnia do sądu można było się odwołać od wyroku urzędnika sąd nie prowadził dochodzenia, wydawał tylko sądy, brzmiące: winny - niewinny nie było funkcji obrońcy sądzono wszystkie sprawy z wyjątkiem zabójstw i przestępstw politycznych 9 archontów urząd zachowany dla tradycji członkowie - obywatele 1,2,3 klasy kompetencje - prowadzenie uroczystości religijnych Pomiędzy urzędnikami nie było gradacji, urzędnikiem można było zostać tylko jeden raz (z wyjątkiem strategów). Nad urzędnikami sprawowano stałą kontrolę. Każdy urzędnik miał do dyspozycji swój personel. Urzędy były kolegialne, zgodnie z zasadami demokracji. Zwiększało to obiektywność decyzji. Największe chyba znaczenie miało wprowadzenie diet dla obywateli klasy czwartej na czas trwania obrad. Posunięcie to spowodowało, że ludzie ci, mogąc uczestniczyć w obradach, uzyskali wreszcie realny wpływ na wydarzenia w kraju. Po przeprowadzeniu powyższych reform mamy już do czynienia z klasyczną demokracją, będącą wzorem demokracji po dzień dzisiejszy. Trzeba przy tym zauważyć, że mamy do czynienia z demokracją bezpośrednią, co oznacza, że każdy obywatel bierze bezpośredni udział w podejmowaniu decyzji. Natomiast w dzisiejszych czasach występuje demokracja pośrednia, gdzie społeczeństwo sprawuje władzę poprzez wybranych przez siebie przedstawicieli. Proces dochodzenia do demokracji, przez jaki przeszły Ateny, nie był łatwy. W jego czasie dochodziło do wielu burzliwych wydarzeń, których rozmiar tej pracy nie pozwala przedstawić. Z całą pewnością warto jednak było przechodzić tę drogę, gdyż do dnia dzisiejszego nikomu nie udało się opracować i praktycznie zastosować lepszego systemu politycznego niż DEMOKRACJA