Krótko o Mironie Białoszewskim

Miron Białoszewski - poeta lingwista. Poezja lingwistyczna - (liqua z łac. = język) rozbija nie tylko zdanie jak czyniła to awangarda krakowska, ale także rozbija słowo i wykorzystuje możliwość gramatyki, by stworzyć dodatkowy sens poetyki. „Nadwołkaryjskiej nocy liczba pojedyńcza” Ucho wilka wyło do wiatru Starocierkiewna pogoda huśtały się lisy między górami szło szkło niebieskiej góry w gwiazd żółć kropił nocleg sowa niestałość otwarty dół miejsc do Wołkaryji do do - i na - rzecza dna zastałej odmiany: włk włka Wołkaryja, miejscowość, która zniknęła z powierzchni ziemi, z powodu działań UPA; Część wsi pokrył zalew Soliński powstały w dorzeczu Sanu. Łemkowie to grupa etnograficzna zamieszkująca do 1945 Beskid Niski od Przełęczy Dakielskiej do Popradu; w związku z działalnością UPA ludność miejscowa została przesiedlona do województw: wrocławskiego, szczecińskiego, olsztyńskiego i koszalińskiego; gwara łemkowska należy do grupy języków ruskich. W tytule wiersza podkreślony jego gramatyczny charakter. Gramatyka dotyczy form współczesnych (liczba pojedyńcza) i historycznych (Wołkowyja). Etymologicznie nazwa ta zawiera w sobie ałowo Wołk, czyli ruski wilk i słowo wyć. W tytule słowo wilk powtarza się również w zakończeniu. Powstaje więc klamra kompozycyjna. Wypełnienie tekstu to jakby wypełnienie się tragicznego losu. Tekst można odczytywać w conajmniej dwóch warstwach: jako wrażenia z jednej nocy spędzonej w Bieszczadach oraz jako analiza pojedynczego losu Wołkowyji. W I wersji może chodzić o jedną noc, być może spędzoną w pojedynkę w Bieszczadach powyżej miejscowości o nazwie Wołkowyja. Brzmienia zawarte w nazwie sugerują nastawienie. W wersie ucho wilka wyło do wiatru zawarta jest informacja o czujności i lęku. Podmiot liryczny nadstawia ucha, gdyż nie wie, czy to tylko zawodzenie wiatru, czy wycie wilków. Epitet „starocierkiusza” w odniesieniu do pogody to sugestia rozmaitych wrażeń: wzrokowych, słuchowych, a nawet zapachowych. Atmosfera starej cerkwi to półmrok, w którym coś prześwieca, to zakopcone, przemglone ściany, a na nich jakieś zarysy. Tworzy to atmosferę tajemnicy. Odgłosy cerkwi to niskie basowe tony śpiewów cerkiewnych. Świece i kapiący wosk moży być kojarzony ze łzami. Słowo „starocierkiewny” to odwołanie do języka starocierkiewno-słowiańskiego. W tym języku zapisana została Biblia w tłumaczeniu Cyryla i Metodego. Jest to najstarszy zapisany język słowiański, a zatem i bardzo stara kultura. Po wrażeniach słuchowych dominują wrażenia wzrokowe. W dole snujące się mgiełki skojarzone z puszystą lisią kitą. W górze zarysy gór w kolorze szklanego błękitu na tle nieba i gwiazd. Przez moment pokropił deszcz, wszystko było w nieustannym ruchu, podlegało ciągłej przemianie. Wyliczone zostały zwierzęta bieszczadzkie, takie jak wilk, lis, sowa. Zwierzęta nocne, drapieżne, a przy tym umiejące przetrwać nawet to najgorsze. Przetrwanie nie dotyczy natomiast ludzi. Podmiot liryczny spogląda w dół, dostrzega strumienie, ścieżki. Drogi do niedawna prowadziły do Wołkowyi lub do innych miejsc, gdzie teraz jest pustka. Zmiany zachodzące w przyrodzie tworzą jej urok. Zmiany dotyczące ludzi są „zastałe”. Dlatego w zakończeniu wiersza słowo włk skojarzone jest z płaczem. W drugiej pogłębionej wersji utwór ma perspektywę historyczną. Dotyczy losów miejscowej ludności, czyli Łemków. Już w nazwie Wołkowyja można dopatrzeć się zapowiedzi tragicznych losów. Wycie wilków czy też ludzi to zawsze wyraz czyhającego zła, niebezpieczeństwa, tragedii. Przedrostek nadmoże w tym kontekście oznaczać zadumę nad czymś. Często bywa to zaduma nad grobem. Słowo noc w tytule ma tym razem takie odniesienia jak u Marii Dąbrowskiej (zło, nieszczęścia). Liczba pojedyncza to jeden z przypadków, 1 wybrany los, przeżywanie dramatu w pojedynkę, poczucie osamotnienia. W opisie przyrody ucho wilka to konieczność nadsłuchiwania, niepokoje i obawy. Wilk to obecność wilków i tak samo złych ludzi i człowiek czujny jak wilk. Postępujący zupełnie podobnie jak to drapieżne zwierzę. Zwrot wyć do wiatru to skojarzenie z wyciem do księżyca (tęsknota, bezradność, samotność) lub wycie z bólu, z rozpaczy. Wiatr może być również wiatrem historii, który zmiata wszystko po drodze. Epitet starocierkiewna pogoda to modły zanoszone do Boga, kapiące łzy wosku, niskie, zawodzące tony żalu. We frazie „huśtały się lisy między górami” huśtanie się może oznaczać niepewność, rozchwianie albo pozwalanie sobie na wiele i bezkarność. Lisy to ludzie z band, chytrzy i podstępni. Szkło niebieskiej góry na tle gwiazd to siły wyższe, niebiańskie, ku którym kieruje się oczy i błagania, ale są powyżej szklanej góry, czyli dotarcie do niebios prawie niemożliwe. Słowo kropił to także motyw łez podobnie jak u Staffa. Krótka informacja, nocleg to noc z konieczności pod gołym niebem, bo trzeba było uciekać. To niepewność, czy jutro będzie gdzie położyć się do snu. To niebezpieczeństwo udzielenia komuś noclegu. Zwierzęta wilk, lis, sowa to alegoryczne odniesienie do bajek, to uosobienie typów ludzkich - tylko tacy mają szansę przetrwać. Po domach zostały ślady, po ludziach zachowały się jakieś przedmioty, gdyż są trwalsze od naszego istnienia. Jakiś czas, nazwa będzie istnieć jeszcze w miejscowej tradycji, ale na koniec zostanie tylko otwarty dół miejsc i „zastała odmiana”. Już nic nie da się odwrócić, dlatego w zakończeniu odgłos łkania. Białoszewski sięgał do różnych działów gramatyki, by rozbić słowo i uzyskać dodatkowe sensy: • fonetyka, np. szło szkło; podobne brzmienie, a rozmaitość skojarzeń; • fleksja: liczba pojedyncza w tytule to wielość odniesień, a w zakończeniu włk to nasilenie płaczu; • słowotwórstwo, np. wyraz złożony zndwołkowyjska oraz rozbicie wyrazu do - i na - rzecza; • etymologia, czyli pochodzenie słowa Wołkowyja oraz starocierkiewna; • wieloznaczność słowa, np. odmiana (odmiana słowa w gramatyce i zmiany historyczne), niestałość; • przenośne znaczenie wyrazów (wilk, lis, sowa); • oderwanie słów od znaczeń (włk, włk = łkanie);