Krótka charakterystyka pozytywizmu

POZYTYWIZM SPIS TREŚCI • Umowne ramy czasowe • Charakterystyka epoki August Comte „Kurs filozofii pozytywnej” Herbert Spencer John Stuart Mill „Utylitaryzm” Hippolit Taine składniki światopoglądu pozytywistów • Program społeczny Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw. Ogólne jej pojęcie” Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach” Eliza Orzeszkowa „O Żydach i kwestiach żydowskich” • Program literacki Adam Wiślicki „Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych” Aleksander Świętochowski „My i wy” Piotr Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze” Eliza Orzeszkowa „Listy o literaturze. List 1” Eliza Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią” Eliza Orzeszkowa „O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle” Umowne ramy czasowe - początek: 1864 - koniec powstania styczniowego - koniec: 1890 - początki modernizmu - podział epoki - do 1880 - okres twórczości tendencyjnej - utworowi przyświeca cel, decyduje o moralnej i społecznej wymowie dzieła - lata 80. (1880-1890) - okres „straconych złudzeń” - realizm krytyczny i naturalizm Charakterystyka epoki - romantyzm - propagowanie ideału patriotyzmu walki - pozytywizm - ideał pracy - oba te ideały ścierały się ze sobą od powstania listopadowego, przewagę miał ideał walki, co zaowocowało powstaniem styczniowym, jednak po jego upadku w wyniku zniechęcenia społeczeństwa zwyciężał nurt pracy - ruch pozytywistyczny w Warszawie: Piotr Chmielowski, Aleksander Świętochowski, Henryk Sienkiewicz, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa - rozwijała się publicystyka, mniej literatura, poezja nie była popularna - po 1864 na arenę polityczną wystąpili „młodzi” i podjęli szeroką politykę z romantykami, zarzucali im, że najlepszych Polaków wysłali na pewną śmierć w źle przygotowanym powstaniu - nie odmawiali romantykom patriotyzmu - patriotyzm walki - bunt zbrojny, działalność spiskowa, podziemna, niezgoda na rzeczywistość w której panuje zniewolenie, otwarte przeciwstawienie się wrogowi - patriotyzm pracy - rezygnacja z walki bezpośredniej na rzecz harmonijnego rozwoju społeczeństwa, kształtowanie się jednostek to działanie na rzecz poprawy doli społeczeństwa - legalizm - działanie na rzecz naprawy społeczeństwa, ale zgodnie z prawem - praca - najważniejsze kryterium oceny człowieka - nowy bohater - człowiek pracy: nauczyciel, lekarz, ziemianin, inżynier, chłop itd. August Comte „Kurs filozofii pozytywnej” - pozytywna w przeciwieństwie do poprzednich nurtów filozoficznych, których nie uznawał za pozytywne (ponieważ zawierały pierwiastek irracjonalny) - uważał, że filozofia powinna zajmować się tylko sprawami dającymi się poznać zmysłowo - proponuje racjonalizm - faza teologiczna - fetyszyzm - politeizm - monoteizm - faza metafizyczna - dążenie ku wiedzy absolutnej - faza pozytywna - wiedza naukowa ma stać się dla ludzi podstawową wartością życia - podstawa wiedzy pozytywnej - święta siódemka nauk: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia, nauka o moralności Herbert Spencer - społeczeństwo jest organizmem żywym, który rozwija się - każdy rozwój jest postępem - społeczeństwo składa się z organów, czyli klas, jeśli organy są zdrowe, współpracują ze sobą, społeczeństwo rozwija się harmonijnie - idea solidaryzmu społecznego - warstwy wyższe mają moralny obowiązek pomagania warstwom niższym - praca organiczna - rozwój miast, przemysłu, podniesienie poziomu życia - zdążanie ku postępowi - hasło: „bogaćcie się” (materialnie i duchowo) John Stuart Mill „Utylitaryzm” - wszelka wiedza ma wymiar empiryczny - zadaniem wiedzy jest nie tylko opisywanie faktów, ale też ich wyjaśnianie (empiryzm genetyczny) - twórca utylitaryzmu (użyteczności) - utylitaryzm - wartość każdego człowieka ocenia się wartością jego czynów na rzecz społeczeństwa Hippolit Taine - na charakter dzieła literackiego ma wpływ: - moment historyczny - rasa - punkt geograficzny składniki światopoglądu pozytywistów - ewolucjonizm - przekonanie o ewolucyjnym charakterze społeczeństwa, które jest organizmem żywym, wciąż rozwijającym się ku przyszłości - scjentyzm - kult wiedzy - propagowanie rozwoju wiedzy we wszystkich dziedzinach życia - utylitaryzm Program społeczny - praca organiczna - solidaryzm społeczny, rozwój miast, krzewienie przemysłu - praca u podstaw - z najbiedniejszymi, zakładanie szkół, szerzenie zasad higieny, opieka lekarska - emancypacja kobiet - stworzenie systemu kształcenia kobiet, przygotowanie zawodowe - asymilacja Żydów Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw. Ogólne jej pojęcie” - poziom oświecenia chłopów jest bardzo niski - chłopi nie umieją korzystać z otrzymanej wolności - zadaniem panów jest pomoc i nauczanie chłopów - praca u podstaw - wynika z hasła solidaryzmu społecznego - skierowane do warstw wyższych, których jest to obowiązek i powinność moralna - zaagitowanie tych warstw do pracy z ludem, na rzecz ludu - każdy człowiek nosi w sobie pierwiastki altruistyczne, zadaniem pozytywistów jest wydobycie altruistycznych emocji Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach” - opisana sytuacja kobiety - kobiety stanowią połowę ludzkości, niepracującą - ludzkość by zyskała, gdyby kobiety były wykształcone - kobiety muszą być na wszelki wypadek wykształcone do pracy, aby móc się jej podjąć, gdyby to było potrzebne - funkcja nauczycielki skazuje kobietę na upokorzenie - walczy z przesądami społecznymi: „nauczmy się widzieć kobiety ludźmi, dajmy im tak samo wykształcenie” - domaga się obalenia przesądów społecznych Eliza Orzeszkowa „O Żydach i kwestiach żydowskich” - nie można rozwiązać tej sprawy siłą, należy podejść do tego problemu z rozsądkiem - mało wiemy o Żydach, więc jak możemy ich osądzać - proponuje tolerancję, która jest trudna, ale można się jej nauczyć - musimy umieć zaakceptować inność drugiego człowieka, odrębność jego kultury - hańbą dla XIX wiecznego społeczeństwa są poglądy z minionej epoki - autorka występuje przeciwko przesądom społecznym - artysta ma tworzyć nową opinię społeczną Program literacki - pisarz ma pisać nie o swoim wnętrzu, ale schodzić do nizin stamtąd czerpiąc „cierpienie” do utworów - powieść miała nieść konkretną wiedzę, uczyć, jak żyć, zawierać wartości naukowe - powieść agitacyjna - cechy twórczości tendencyjnej - musi posiadać tendencję - powieść współczesna - autor powinien poznać dobrze środowisko, powinien szukać trudnych, bolesnych tematów - fantazja może dotyczyć tylko dziejów bohatera - bohater - człowiek pracy, trudu: inżynierowie, nauczyciele, ziemianie - pisarz - wychowawca, nauczyciel - powieść - nauczycielka życia Adam Wiślicki „Groch na ścianę. Parę słów do całej plejady zapoznanych wieszczów naszych” - krytyka romantyków i sposobu ich pisania - autor mówi, że nie rozumie języka romantyków, że jest on zbyt zagmatwany - pisze o wieszczach „jęczących całą piersią”, którzy rymują wiersze, ale zapominają nadać im sens Aleksander Świętochowski „My i wy” - nie jest to artykuł programowy - pozytywiści zarzucają romantykom, że są „starzy” - ugodowi, nie chcą zmian, powiązani między sobą, nie chcą oddać wpływów - „starzy” muszą ustąpić „młodym”, prężnym, pragnącym realizować swoje ideały Piotr Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze” - utylitaryzm to użyteczność, miarą owej użyteczności mierzy się wartość każdego człowieka - ambicją każdego powinno być wznoszenie się na wyższy poziom ogólny - „nam potrzeba wyrażenia potrzeb społecznych, na potrzeba gwaru życia” - głównym zadaniem sztuki jest przebudzenie człowieka i zachęcenie do działania - sztuka związana z życiem, nauką, przemysłem - artysta przed wykonaniem dzieła winien powziąć jakiś cel społeczny, utwór powinien mieć tendencję - „bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki” Eliza Orzeszkowa „Listy o literaturze. List 1” - przeciwko „rozczochranemu, zgrzytającemu wieszczowi” - pisarz - wychowawca i wychowanek ludzkości, opiekun, nauczyciel, „cor cordium” - serce serc - artysta nie może zajmować się własnym wnętrzem, lecz musi zejść do społeczeństwa, do ludzi cierpiących Eliza Orzeszkowa „Kilka uwag nad powieścią” - powieść natchniona fantazją i rozumem - fantazja może dotyczyć losów bohatera, a nie rzeczywistości - „w piśmiennictwie dzieło sztuki powinno mieć myśl szeroką, cel obchodzący ogół, aby ocenionym być wysoko i pożytecznym” - talent artysty ma spowodować, żeby czytelnik nie mógł się oderwać od powieści, ale pisarz nie może używać nadnaturalizmu Eliza Orzeszkowa „O powieściach T. T. Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle” - „powieść jest to zwierciadło przechadzające się po gościńcu” - Stendhal - Orzeszkowa polemizuje ze Stendhalem, uważam że zwierciadło nie daje pełnego obrazu - powieść można porównać do szkieł („jakich - magicznych”) - powieść ma pokazać nie tylko to, co widać gołym okiem, ale także treść głębszą obserwowanych zjawisk, ich przyczyny, okoliczności, wszystko to, co im towarzyszy