Kompozycja "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Kompozycja – czyli filozofia „zagęszczania” Hanna Krall dostraja się do osobowości Edelmana, do wynikającego z tej osobowości takiego, a nie innego sposobu relacjonowania. Autorka jest równie jak on oszczędna w słowach i środkach wyrazu. Cała książka to monologi i dialogi. Odautorski komentarz jest dyskretny, skrótowy, pedantyczny. Czasami jednak Hanna Krall stara się pewną sprawę poszerzyć, nadać jej dokładniejszy charakter i wtedy zadaje swojemu rozmówcy pomocnicze pytania, dzięki czemu czytelnikowi łatwiej jest zrozumieć sens wszystkich wydarzeń. Swoją metodę pisarską autorka wymyślała, jak sama przyznaje, dość długo. Robiła różne próby i nie umiała się w nich znaleźć. Chodziło przecież o to, by nie tylko napisać, co było, ale jeszcze oddać osobowość rozmówcy. Przecież Edelman ma niepowtarzalny styl. Nikt jeszcze nie opowiadał o makabrycznych przeżyciach tak, jak on. Jego sposób relacji niewątpliwie utrudnia pisanie, ale też zmusza do wypracowania szczególnego stylu. Rozmowa z Edelmanem trwała trzy miesiące, ale w jej efekcie zostało napisane zaledwie sto pięćdziesiąt drukowanych stron. Mogło być trzy razy więcej, ale Edelman posługuje się językiem tak lakonicznym, że tego nie dało się już z założenia poszerzyć. W zasadzie odbiera się czasem wrażenie, że Edelman mógłby swoją wypowiedź zamknąć w godzinie czasu tak wyczerpujące są skróty myślowe w jego ustach. Dlatego też autorka analizuje każde jego zdanie, rozczłonkowuje każdą wyrażoną myśl, rozbiera opowiadaną historię na najmniejsze elementy, składa wszystko powtórnie, ale efekt finalny wytworzył się już z mocno zagęszczonych treści. „– Zagęszczam – wyznaje Hanna Krall – z wielu zdań robię jedno. Dokładnie takie zdanie mogło nie paść, ale jest prawdziwsze od wypowiedzianego. To jest metoda przypominająca działanie wirówki.” Michał Maliszewski w eseju pt. „Literatura faktu” (wyd. Współ¬czesność, 1991) użył następującego sformułowania: „Opowieść Edelmana przepuszczona przez filtr osobowości Hanny Krall uzyskuje swoisty, sobie tylko właściwy rytm, swoją melodię, do której taką wagę przywiązuje autorka, podkreślając, że nie siada się do pisania, dopóki jej nie usłyszy. Tak też się stało i tym razem. Ową me¬lodią książki »Zdążyć przed Panem Bogiem« jest zwyczajne, ciche mówienie o rzeczach ostatecznych”. W literaturze faktu doszło do szczególnego zderzenia losów polskich. Moczarski napisał wyznania kata warszawskiego getta, zaś Hanna Krall zrelacjonowała wyznania ofiary tamtego kata. Moczarski zastanawiał się, czy jego rozmówca był z nim szczery. Krall nie myśli o tym w sposób pryncypialny, ale żałuje, że zabrakło jeszcze innego świadka z tamtych dni. Czy Edelman w ogóle powinien być jedynym świadkiem? Na pewno nie powinien, ale – był! Wkrótce po zakończeniu powstania przyszło mu złożyć przed Armią Krajową raport z tego, co działo się za murem. Zaraportował: „Przez te dwa¬dzieścia dni można było zabić więcej Niemców i więcej swoich ocalić. Ale nie byliśmy należycie wyszkoleni i nie umieliśmy prowadzić walki. Poza tym Niemcy też potrafili dobrze się bić. A tamci patrzyli po sobie w głębokim milczeniu i wreszcie jeden z nich rzekł: Trzeba go zrozumieć, to nie jest normalny człowiek. To jest strzęp człowieka.”