Kompozycja "Quo vadis" i wartości artystyczne powieści

Kompozycja utworu. Wartości artystyczne Quo vadis składa się z 74 rozdziałów i epilogu. To rozdrobnienie obszernej powieści ma związek z formą jej pierwszej publikacji (była drukowana w odcinkach w prasie). Całość spaja wątek miłosny, w tle którego widnieje Rzym za czasów Nerona z jego atrakcjami i pierwsi chrześcijanie. Romansowa fabuła służy tu do przedstawienia obu tych światów. Bohaterowie uwikłani we wzajemne relacje emocjonalne reprezentują te – pod każdym względem różne – rzeczywistości. Spleciony z romansowym wątek historyczny realizuje się w obrazie Rzymu w I w. n.e. i przywołaniu postaci, których działalność miała decydujący wpływ na bieg dziejów Wiecznego Miasta. Obok atmosfery i przedstawicieli tamtych czasów autor przedstawia dwa najbardziej charakterystyczne dla tej epoki fakty: pożar Rzymu i rzeź chrześcijan. Wszystkie te elementy wtopione są w schemat wątku miłosnego, który pozwala na odróżnienie oraz ocenę odchodzącego w cień historii żywiołu pogańskiego i rodzącego się chrystianizmu. Powieść Sienkiewicza analizuje pokazaną epokę w aspekcie moralnym. Przebieg zdarzeń i losy bohaterów wyraźnie wskazują sympatie autora. Ginący w męczarniach chrześcijanie są w istocie zwycięzcami w zmaganiach z cywilizowanymi poganami. Podkreśleniu tej interpretacji dziejów służą liczne wstawki moralizatorskie, zwłaszcza umieszczone w partiach końcowych utworu. Ostatni akapit epilogu stawia przysłowiową kropkę nad „i”. Wynikający stąd historiozoficzny optymizm Quo vadis, który ostatecznie zwycięża, jest formą lansowania religii propagującej uniwersalny system wartości moralnych. Narrator nie unika oceny przedstawianych faktów, osób i obrazów. Opisuje je szczegółowo, komentuje dyskretnie, ale w sposób wartościujący. Czytelnik nie musi starać się o własny osąd orgii u Nerona, nie ma też kłopotu z ustosunkowaniem się do tajemniczych pierwszych chrześcijan. Opinie odbiorcy kształtowane są nie tylko poprzez nakreślone sytuacje, ale także komentarz zawarty w narracji. Utwór gęsto przetykają opisy, obrazy literackie. Sceneria zdarzeń jest przedstawiona dosyć szczegółowo. Znajdujemy tu opisy wnętrz, obrazy uczt, charakterystyki osób i refleksje natury ogólnej prowadzące do oceny prezentowanych sytuacji i bohaterów. Można wskazać tu dwa typy obrazowania, które – dla uproszenia – nazwijmy: filmowym i teatralnym. Pierwszy jest charakterystyczny dla scen zbiorowych (uczta, pożar Rzymu, igrzyska), drugi – dla sytuacji kameralnych, nawet intymnych (wyznania kochanków, śmierć Petroniusza). Autor posługuje się dwoma metodami stylizacji: jedna polega na doborze przy opisach słów autonomicznie sugestywnych, przydatnych w równej mierze dla tematyki historycznej, jak i współczesnej. Druga nasyca tekst terminami łacińskimi, których liczba nie pozwala ani na chwilę zapomnieć o starożytnym układzie odniesień i skojarzeń7. Quo vadis to utwór, w którym atmosferę scen buduje kolorystyka, gra emocji, patos. Pojawiają się tu także fragmenty retoryczne (np. opowieść Winicjusza o jego miłości, autoreklama Chilona). Powieść zawiera też refleksje natury ogólnej o pięknie, sztuce, etyce, religii. Autor sięga zarówno po elementy makabryczne, jak i humor, akcenty komediowe (brawura i tchórzliwość Chilona, charakterystyka Nerona). Wartość artystyczna Quo vadis kryje się w spójnym zespoleniu tych, często zróżnicowanych a nawet przeciwstawnych, składników struktury dzieła. Lektura utworu skłania do konkluzji, że właśnie w tej złożoności problemowej, a zarazem przejrzystości, fabularnej i ideowej, kryje się przyczyna popularności powieści na różnych kontynentach. Wskaźnikiem sukcesu Quo vadis jest też upowszechnienie jej idei w innych formach wypowiedzi artystycznej (m.in. malarstwo, adaptacje teatralne i filmowe). „Kiczowatość”, jaką zarzucano autorowi, mając na myśli elementy charakterystyczne dla tekstów przeznaczonych dla powszechnego odbiorcy, bynajmniej nie zaszkodziła karierze słynnej powieści polskiego noblisty, Henryka Sienkiewicza.