Ideologia oświecenia

IDEOLOGIA Racjonalizm: najważniejszym prądem umysłowym oświecenia był niewątpliwie racjonalizm (łac. rationalis - rozumowy). Początek racjonalizmowi dał francuski filozof i uczony Kartezjusz (1596-1650). Według Kartezjusza jedynym źródłem rzetelnej wiedzy i kryterium prawdy jest ludzki rozum. Myśl tę rozwinął holenderski filozof Baruch Spinoza (1632-1677) utrzymujący, że prawdą jest tylko to, co można rozumowo określić i uzasadnić. Wynikiem rozwoju racjonalizmu była krytyka wierzeń religijnych, przejawiająca się w ateizmie (pogląd, zgodnie z którym odrzucano istnienie Boga) lub deizmie (traktowanie Boga jako czystej idei, stwórcy nie ingerującego w dzieje świata, odległego i niepoznawalnego). Empiryzm: Obok racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Za jego twórcę uważa się Francisa Bacona (1561-1626), angielskiego filozofa, prawnika i polityka. Według empirystów proces poznawania świata i prawdy powinien być oparty na doświadczeniu i eksperymencie. Prawdziwe jest więc tylko to, co można potwierdzić praktycznie, na drodze doświadczenia. Empiryzm stał się punktem wyjścia dla innego angielskiego uczonego, Johna Locke'a (1632-1704), który wprowadził słynne pojęcie tabula rasa (biała karta). Zgodnie z tym poglądem, umysł każdego człowieka jest początkowo podobny do nie zapisanej karty. Dopiero wszystko to, co składa się, na życie ludzkie (a więc wychowanie, wiedza, doświadczenie), zostaje utrwalone w umyśle i składa się na indywidualność każdego człowieka. Wynika stąd, że rozum ludzki można dowolnie kształtować, formować. Empiryści twierdzili, że wszelka wiedza ma więc źródło w doświadczeniu zewnętrznym (zmysły) i wewnętrznym (refleksja). Wielkie zasługi w umocnieniu racjonalizmu miał angielski matematyk, fizyk i filozof, Izaak Newton (1642-1727). Odkrył i określił trzy zasady dynamiki i prawo ciążenia, a także potwierdził odkrycia Mikołaja Kopernika. Utylitaryzm: W oświeceniu upowszechniła się również postawa ideowa i społeczna, określana mianem utylitaryzmu. Utylitaryzm to dążenie do bycia użytecznym i pożytecznym dla innych, do osiągnięcia szczęścia powszechnego, rozumianego jako największe szczęście największej liczby ludzi. Zgodnie z utylitaryzmem, społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki, podobnie zresztą jak jednostka nie może być szczęśliwa kosztem całej społeczności. Punktem wyjścia prądów oświeceniowych był niewątpliwie humanitaryzm, akcentowanie godności i wartości każdego człowieka i zwrócenie uwagi na hasło braterstwa, wolności i równości wszystkich ludzi. Wraz ze zmierzchem oświecenia pojawia się na zachodzie Europy prąd przeciwstawiający się racjonalizmowi, czyli irracjonalizm. Irracjonalizm wynikał z przekonania, że w życiu człowieka nie może liczyć się wyłącznie to, co rozumowe, że wiele miejsca powinny zajmować również: uczucie, intuicja, wiara i instynkt.