Humanizm w oświeceniu

Pierwsze przejawy humanizmu w kulturze polskiej obserwujemy już w połowie XV wieku w życiu i działalnoœci wybitnych mężów stanu, polityków, dyplomatów, niektórych profesorów Akademii Krakowskiej. Wpływ idei humanistycznych odnajdziemy bez trudu i w mowach Jana z Ludziska i w "Memoriale" Ostroga, w pracy i w dziele œredniowiecznego przecież historyka, jakim był Długosz, w korespondencji Zbigniewa Oleœnickiego, ambitnego biskupa, a potem kardynała. Cechuje tych ludzi bardzo duże zainteresowanie kulturš antycznš, szczetry podziw dla doskonałych okresów Cycerona czy wierszy Wergiliusza, dbałoœć o estetykę własnych wypowedzi, dšżenie do naœladowania starożytnych wzorów. Zasięg oddziaływania tych idei poczštkowo jest stosunkowo niewielki. Tylko nieliczni dokonujš analizy wybranych tekstów, starajšc się obudzić entuzjazm w słuchaczach. Humanistyczna ciekawoœć œwiata i ludzi, poszukiwanie nowego modelu postępowania i próba jego realizowania w życiu staje się także poczštkowo udziałem tylko jednostek. Jednym z pierwszych działaczy humanistycznych był Grzegorz z Sanoka (ok. 1407-1477), magister wydziału artium Uniwersytetu Krakowskiego. Po latach wędrówek i podróży, które zapewniły mu kontakt z humanistami, wrócił do kraju i jako arcybiskup lwowski osiadł w Dunajowie. Jego dom był pierwszym dworem humanistycznym w Polsce i tutaj znalazł schronienie humanista włoski Filippo Buonaccrosi zwany Kallimachem (1437-1496). Oskarżony o udział w spisku na Papieża, œcigany przez agentów papieskich, opuœcił Rzym i po ucieczce pełnej przygód dotarł do Polski właœnie na dwór Grzegorza z Sanoka. Przez pewien czas przebywał w Dunajowie, korzystajšc z opieki możnego protektora, tak potrzebnej wobec żšdań papieża, domagajšcego się wydania zbiega. Prawdopodobnie dzięki poparciu arcybiskupa dostał się na dwór Kazimierza Jagielończyka, gdzie pełnił funkcję sekretarza, a potem nauczyciela młodych królewiczów. Dorobek literacki Kallimacha jest doœć pokaŸny i różnorodny. Znalazły się w nim epigramenty miłosne, wiersze adresowane do osób z którymi się zetknšł w Dunajowie lub na dworze Królewskim (np. do Jana Długosza), utwory o tematyce teoretycznoliterackiej, politycznej i historycznej. Niewštpliwie najciekawszym utworem jest utwór "O życiu i obyczajach" Grzegorza z Sanoka (De vita et moribus Greborii Sanocensis), ponieważ Kallimach nakreœlił w nim ideał humanistyczny, człowieka o wszechstronnych zainteresowaniach, filozofa torujšcego drogę nowemu poglšdowi na œwiat, dziłacza dšżšcego do poprawy otaczajšcej go rzezcywistoœci , sprawnego organizatora, a jednoczeœnie wytwornego estetę. Kalimach jest też prawdopodobnie autorem traktatu pt. "Rady Kallimachowe" (Consilia Callimachi). Jest to zbiór wskazówek dla panujšcego, jak ma postępować, aby zapewnić sobie autorytet a państwu -siłę. Tendencje absolutystyczne "Rad" sprawiły, że traktat ten spędzał sen z powiek szlachcie polskiej zatroskanej o własne przywileje. Podczas pobytu w Krakowie Kallimach Nawišzał kontakt z Towarzystwem Nadwiœlańskim (Sodalitas Vistulana) -literackš korporacjš założonš przez innego obcego przybysza, którego przycišgnęła sława krakowskiej uczelni -Niemca Konrada Celtisa (1459-1508), działajšcego głównie wœród studentów i propagujšcego potrzebę reformy Akademii w duchu humanistycznym. Młodzi, żšdni wiedzy i ciekawi œwiata, coraz częœciej wyjeżdżajš na studia zagraniczne: zamożni -na własny koszt, biedniejsi -przy pomocy mecenasów: panów œwieckich i duchownych, a także zamożnych mieszczan. Największš popularnoœciš cieszyły się uczelnie włoskie, zwłaszcza Padwa, Bolonia i Rzym, a choć nie wszyscy adepci wiedzy troszczš się o dyplomy i tytuły naukowe, ich wyjazdy majš dla kultury polskiej duże znaczenei, umożliwiajš bowiem recepcję nowych tendencji panujšcych w kulturze a zwłaszca w literaturze. Poczštkowo jest to doœć bierne naœladowanie gotowych wzorów, ale ten okres naœladownictwa trwa krótko, by ustapić pełnemu rozwojowi piœmiennictwa, różnorodnego pod względem treœci i formy: piœmiennictwa w języku łacińskim i w języku narodowym. Inni przedstawiciele renesansu: Andrzej Frycz-Modrzejewski, Mikołaj Rej, Mikołaj Sęp-Szarzyński, Szymon Szymonowic. Epoka renesansu przyniosła wybitne osišgnięcia w niemal każdej dziedzinie życia kulturalnego. Skromne poczštki twórczoœci literackiej w języku polskim z okresu œredniowiecza uzyskały œwietne rozwinięcie w działalnoœci pisarzy renesansowych. Był to nie tylko rozwój żywiołowy. Ludzi renesansu odróżniała od innych pokoleń pełna œwiadomoœć znaczenia ich własnej twórczoœci. Uprawiali jš, z całym przekonaniem realizujšc œwiadomie ukształtowany program. Zarówno Rejowskie "[…] iż Polacy nie gęsi, iż swój język majš", jak i dumne wyznanie Kochanowskiego z "Muzy" : "Sobie œpiewam a Muzom […]", dajš œwiadectwo temu programowi, wyrażajš go i manifestujš niezależnie do indywidualnych różnic w sposobie realizacji. Renesans stworzył również wybitne dzieła literacki pisane w języku łacińskim. Nie była to już łacina zniekształcona naleciałoœciami œredniowiecznymi, lecz wyzyskujšca wzory klasyczne, czerpišce z dorobku antycznej myœli i rozwijajšca twórczo jej dorobek. Poezja polsko-łacińska, publicystyka polityczna, piœmiennictwo naukowe i użytkowe posługiwały się łacinš, tworzšc drugi obok polskiego tor rozwoju literatury, żywotny i ofensywny aż po schyłek epoki. Dwujęzycznoœć to zresztš stała cecha literatury staropolskiej; renesans zaznaczył się jedynie w jej obrębie wydatnym wzrostem iloœciowym i jakoœciowym utworów pisanych w języku polskim. Literatura był zróżnicowana nie tylko pod względem językowym. Oprócz form poezji uczonej, elitarnej pojawiły się także gatunki czerpišce z tradycji ludowych. Powieœć ludowo-mieszczańska, popularna liryka, nowi bohaterowie typu Marchołta czy SowiŸrzała, "Żywot Ezopa" i Bajki Biernata z Lublina -były to utwory, które w niejednym punkcie wniosły pierwiastki nowe. Reprezętowały idee i tendencje œrodowiska mieszczańskiego lub nawet plebskiego. Tendencje takie pojawiły się także w póŸniejszej poezji ariańskiej. Różnorodne odmiany i rodzaje piœmiennictwa służyły ludziom odrodzenia w ich dšżeniach do przebudowy œwiadomoœci człowieka. Œwieckie i humanistyczne treœci przedostawały się do takich gatunków i utworów, które do tej pory nasycone były treœciami religijnymi. Pieœń i fraszka, elegia i dialog, literatura parenetyczna (tzw. "zwierciadła") i dramat humanistyczny tworzyły nowš wizję œwiata, kreœliły nowy ideał człowieka, aprobowały uroki życia ziemskiego lub postulowały jego przemianę. Literatura żywo reagowała na wydarzenia polityczne, służyła walce politycznej szlachty o władzę i reformy w państwie. Wszechstronnoœć zainteresowań człowieka renesansu przyczyniła się do rozszerzenia sfery tematów literackich. Nie byle jakie miejsce zajęża wœród nich tematyka obywatelska. Indywidualizm renesansowy sprzyjał ujawnianiu się pierwiastków osobistych. W poezji coraz częœciej dochodzi do glosu, konkretne, ludzkie "ja". Nic dziwnego, że właœnie wtedy pojawiajš się pierwsze wybitniejsze utwory o charakterze autoboigraficznym. Ukoronowaniem tych przemian w poezji była twórczoœć Jana Kochanowskiego, reprezentatywnego poety "złotego wieku". Rej, Kochanowski, Frycz-Modrzejewski to trzy czołowe sylwetki pisarzy renesansowych. Mikołaj Rej odgrywał rolę pioniera, zapoczštkował wštki, które następnie przetworzył i rozwinšł Kochanowski, tworzšc z nich nowe jakoœci. Na tle publicystki zwišzanej z walkš o egzekucje praw szczególne miejsce zajšł Frycz-Modrzejewski "ojciec polskiej myœli demokratycznej" , propagator równoœci ludzi wobec prawa, przenikliwy krytyk współczesnego stanu praw, obyczajów i instytucji społecznych. Osišgnięcia twórcze tych trzech pisarzy wyznaczajš szczytowe możliwoœci polskiego renesansu. Oprócz nich działa także cała rzesza pisarzy mniejszego lotu. Do głównych bowiem zasług tej œwietnaej epoki rozkwitu należało m.in. upowszechnienie kultury humanistycznej w różnych kręgach społecznych.