Historia w etapach rozwoju literatury polskiej

TŁO HISTORYCZNE POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW ROZWOJU LITERATURY POLSKIEJ 1939-1945 - literatura wojny i okupacji: Okres ten rozpoczyna data 1 IX 1939 r., dzień wybuchu II wojny światowej, kończy zaś wyzwolenie ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej - na wschodzie kraju jest to rok 1944, na pozostałym obszarze - 1945. Wojna postawiła przed literaturą nowe problemy, wytyczyła nowe kierunki rozwoju. Jedni twórcy emigrowali na Wschód (Władysław Broniewski, Aleksander Wat, Gustaw Herling-Grudziński), inni na Zachód, do Francji, a po kapitulacji Paryża do Anglii (Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Stanisław Baliński) lub do USA (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński). I wreszcie ogromna część twórców zdecydowała się na pozostanie w kraju (Leopold Staff, Zofia Nałkowska, Maria Dąbrowska, Jarosław Iwaszkiewicz, Czesław Miłosz). Literatura wojenna jest bardzo bogata, choćby dlatego, że tworzyły ją tak różne pokolenia pisarzy i poetów: debiutujący jeszcze w Młodej Polsce L. Staff, czołowi poeci dwudziestolecia (skamandryci) i wreszcie najmłodsze pokolenie "Kolumbów" (T. Gajcy, K.K. Baczyński). Również losy Polaków na emigracji były różne. Część dostała się do niewoli sowieckiej (do więzień - A. Wat, W. Broniewski; do łagrów G. Herling-Grudziński, B. Obertyńska), niektórym udało się później opuścić Rosję wraz z armią gen. Andersa (W. Broniewski, G. Herling-Grudziński). Część z nich wróciła z Zachodu tuż po wojnie (J. Tuwim), inni zostali za granicą do końca życia (J. Lechoń). 1945-1948 - „świt pokoju”, euforia po odzyskaniu niepodległości: był to okres, kiedy w Polsce formowała się nowa władza, nowy ustrój. Trwała jeszcze spontaniczna radość z faktu, że Polska jest wolna. Dominowała literatura faktu (Z. Nałkowska, G. Herling-Grudziński), pojawiły się próby opisywania czasu okupacji i zmian, jakie przyniosła w psychice i świadomości ludzi, którzy ją przeżyli. (J. Iwaszkiewicz, T. Borowski). Powstawały także ważne dzieła poetyckie (Cz. Miłosz) i dramatyczne (L. Kruczkowski, J. Szaniawski). Tymczasem w polityce trwała bezwzględna walka komunistów z przeciwnikami ustroju narzuconego siłą, czego efektem była krwawa likwidacja antykomunistycznej opozycji. 15 grudnia 1948 r. doszło do połączenia PPS i PPR - powstała, mająca monopol władzy, PZPR. 1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny): Wydarzeniem, które rozpoczyna ten okres był zorganizowany w styczniu 1949 r. IV Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie. Proklamowano wtedy jako obowiązujący w literaturze i jedynie słuszny realizm socjalistyczny. Oznaczało to narzucenie twórcom bardzo ścisłych norm i reguł, których nieprzestrzeganie mogło spowodować zniknięcie dzieł niepokornego pisarza z księgarń i wykluczenie go z życia literackiego. Powstawały głównie powieści bardzo słabe pod względem artystyczno-literackim, tzw. produkcyjniaki, tworzone na wzór radzieckiej powieści socrealistycznej. W tym czasie w Polsce panował terror polityczny, określany mianem czasów stalinowskich. Pisarze zachowali się bardzo różnie. Jedni ulegli, albo uwierzyli komunistom (A. Ważyk, W. Woroszyński, W. Broniewski), inni postanowili pisać ,do szuflady, czyli nie drukować pisanych przez siebie utworów (Z. Herbert). Już w 1947 r. londyński Związek Literatów Polskich na Obczyźnie postanowił, że pisarze emigracyjni nie będą wydawać swoich utworów w kraju, gdzie panuje komunistyczna niewola. Tym samym dokonał się podział polskiej literatury na krajową i emigracyjną. Zapowiedź końca socrealizmu pojawiła się wraz ze śmiercią Stalina (1953), lecz pierwszymi zwiastunami zmian stały się: wydanie Poematu dla dorosłych A. Ważyka i zgoda cenzury na wystawienie Dwóch teatrów J. Szaniawskiego (oba wydarzenia miały miejsce w 1955 r.). 1956-1968 - przełom październikowy, okres "naszej małej stabilizacji": Ten okres rozpoczął zorganizowany w pierwszej połowie 1956 r. XX Zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow wygłosił referat, w którym potępiono tzw. kult jednostki (Stalin) i jego następstwa, które nazwano "okresem błędów i wypaczeń" (czasy stalinowskie). W Polsce, w czerwcu 1956 doszło w Poznaniu do wystąpień i manifestacji społeczeństwa (padli zabici), w październiku zaś tego roku odbyło się VIII Plenum PZPR, na którym zasygnalizowano złagodzenie kursu partii. Do władzy wrócił Gomułka, który, choć niechętny inteligencji, zezwolił na niezależny od PZPR rozwój literatury i sztuki. To wtedy powstały m.in.: inteligencki Klub Krzywego Koła, Studencki Teatr Satyryków, Piwnica pod Baranami, teatr Bim-Bom, kluby jazzowe. W tym czasie debiutowało pokolenie twórców tej rangi, co: M. Białoszewski, Z. Herbert, S. Grochowiak, M. Hłasko. Dość szybko jednak zaczęły się prześladowania myśli niezależnej (aresztowanie kardynała Wyszyńskiego, przejęcie "Tygodnika Powszechnego" przez komunistyczno-faszyzujący PAX, likwidacja studenckiego pisma "Po Prostu"). W latach 60. zlikwidowano Klub Krzywego Koła, cenzura coraz głębiej ingerowała w literaturę, część utworów objęto zakazem druku. Jako protest czołowi intelektualiści polscy (m.in. M. Dąbrowska, A. Słonimski, P. Jasienica, J. Andrzejewski, W. Tatarkiewicz, M. Wańkowicz, K. Estreicher) napisali w marcu 1964 r. do premiera Cyrankiewicza tzw. List 34. W tym czasie nastąpiły pewne oznaki polepszenia sytuacji gospodarczej kraju, co wielu Polaków odczytało jako sukces systemu i kres własnych ambicji. Znalazło to także odbicie w literaturze, gdzie dominowała proza, określana mianem "małego realizmu" - twórczość bez większych ambicji artystycznych czy politycznych (Różewicz dosadnie określa ten stan, w jakim znalazło się polskie społeczeństwo, tytułując jedną ze swoich sztuk Nasza mała stabilizacja). Przełom nastąpił w marcu 1968 r. (zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka wydany przez Gomułkę z powodu protestu ambasady radzieckiej przeciwko rzekomo antyrosyjskiej wymowie dramatu). Wydarzenie to stało się pretekstem do licznych (głównie studenckich) manifestacji ludzi niezadowolonych z braku swobód obywatelskich i politycznych. Wystąpienia te zostały brutalnie stłumione przez milicję i ORMO, komunistyczna władza sięgnęła też po wulgarne hasła antysemickie. Aresztowani zostali m.in. Adam. Michnik i Jacek Kuroń, późniejsi współzałożyciele KOR. Około 1968 r. do głosu doszło nowe pokolenie twórców, określane mianem "Nowej Fali" (A. Zagajewski, S. Barańczak, R. Krynicki, E. Lipska). 1968-1980 - okres propagandy sukcesu (do wydarzeń sierpniowych i powstania "Solidarności"): Pierwszym ważnym wydarzeniem stały się krwawe wydarzenia grudniowe 1970 r. w Gdańsku, które doprowadziły do odejścia Gomułki i przejęcia władzy w Polsce przez ekipę Gierka. Po krótkotrwałej, kolejnej zresztą, "odwilży" rozpoczął się okres tzw. propagandy sukcesu. Pozorne polepszenie sytuacji ekonomicznej kraju i podniesienie stopy życiowej społeczeństwa okupione zostało gigantycznym zadłużeniem Polski na Zachodzie i ogromnym uzależnieniem polityczno-gospodarczym od ZSRR. W czasie, gdy w oficjalnych środkach masowego przekazu informowano o sukcesach gospodarczych, ekonomicznych i ciągłym rozwoju, coraz mocniejsze stawały się cenzura i PZPR. Do licznych protestujących środowisk twórczych dołączyli robotnicy, co w końcu doprowadziło do powstania w sierpniu 1980 r. NZSS "Solidarność". W literaturze lat 70. uformowało się kilka nurtów: wiejski (E. Redliński Konopielka), kresowy (T. Konwicki Bohiń, Cz. Miłosz Dolina Issy), żydowski (Julian Stryjkowski Austeria). 1981-1994 - stan wojenny, upadek komunizmu, literatura Polski suwerennej: Przemiany demokratyczne zostały zahamowane wprowadzeniem przez juntę wojskową generała Jaruzelskiego stanu wojennego 13 XII 1981 r. Większość działaczy "Solidarności" internowano, doszło do masakry protestujących robotników z kopalni "Wujek" przez ZOMO. Powstało podziemie literackie, coraz powszechniejszy stał się tzw. drugi obieg. System komunistyczny chylił się ku upadkowi. W 1989 r. odbyły się pierwsze wolne (w części) wybory do Sejmu i Senatu. W ich wyniku władzę przejęły środowiska dawnej opozycji. Cenzura została zlikwidowana, stracił znaczenie podział na literaturę krajową i emigracyjną.