Historia etyki biznesu

ZARYS HISTORYCZNY ETYKI BIZNESU. Z pewną dozą przesady moż¬na powiedzieć, że problematyka ta ma tak długą historię, jak cywilizacja ludzka, podział pracy. Etyka biznesu nie była wszakże w historii wyodrębniana - była w niej wtopiona w problematykę etyki społecznej - życia gospodarczego, pracy i sprawie¬dliwości. Szerzej rzecz ujmując, występowała ona w kontekście ogólnej problema-tyki etycznej, aksjologicznej. Już w starożytności podejmowano rozważania poświęcone etyce prowadzenia gospodarstwa i organizacji pracy, np. uczeń Sokratesa Ksenofont (w pracach "O gospodarstwie" oraz "O dochodach"), Platon, Arystoteles „Etyka Nikomachęjska", "Polityka''). Problematyka ta pojawiała się w Piśmie Świętym, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu. Pierwsi chrześcijanie akcentowali cnotę ubóstwa i miłosier¬dzia, odrzucali bogactwo i bogacenie się. Św. Tomasz z Akwinu potępiał prowadze¬nie handlu dla zysku, lichwę jako osiąganie dochodu bez pracy, interesował się kry¬teriami sprawiedliwej ceny. Duże zasługi dla rozwoju także etyki biznesu ma przedstawiciel moralności mieszczańskiej ówczesnego włoskiego kapitalizmu L.B. Alberti (XV w.). W licznych swych pracach głosił hasła aktywności, racjonalnego gospodarowania czasem i bogactwem (należy nie tylko umieć je gromadzić, ale i użytkować), oszczędności, a zwłaszcza sprawiedliwości, uczciwości, skromności i pokojowości. Podobne zasady głosił w XVIII w. w Stanach Zjednoczonych B. Franklin, m.in. w "Radach dla młodego kupca" tworząc model tzw. self made mana-czło¬wieka, który sam sobie wszystko zawdzięcza. Propagował zwłaszcza użytecz¬ność jako miarę cnoty, a zatem utylitaryzm w sferze moralności. Zalecał on jednak postawę ascetycznej pracowitości, człowieka skoncentrowanego na pie¬niądzu, dla którego "czas to pieniądz", co wraz z wartościami moralnymi za¬pewniającymi zaufanie, jak szczerość i unikanie podstępu, sprawiedliwość, umiar¬kowanie, miało owocować sukcesem. Istotną rolę w dziedzinie rozwoju moralności pracy, życia gospodarczego, handlu odegrał protestantyzm, a zwłaszcza ascetyczny purytanizm, występujący od XV11 w. w Zachodniej Europie w różnych odmianach, m.in. w kalwinizmie. Reprezentowały one pewien wspólny styl etyczny, w którym powodzenie uznano za znak łaski, bogacenie się za misję życiową, etyczno-religijną, nagrodę za przykładne życie. Za jednego z ojców nowożytnej etyki życia gospodarczego, a zarazem współcze¬snej ekonomii, uważanej przezeń za naukę o bogactwie narodów" uznaje się A. Smitha, profesora filozofii moralnej na uniwersytecie w Glasgow. Według niego ekonomię nie tylko łączy wspólny obszar badania i wspólny cel - dążenie do ustalenia hierarchicznego porządku wyrażanego w sądach wartościujących. Wyodrębniona wiedza określana jako etyka biznesu formowała się w drugiej połowie XIX i XX w. Za symboliczny moment jej powstania przyjmuje się wydanie w r. 1870 przez papieża Benedykta XIV encykliki "Vix perwenit", dotyczącej li¬chwy. Następne osiemdziesięciolecie to pionierski okres rozwoju tej etyki. Nie ist¬niała ona jeszcze wprawdzie jako wyodrębniona dyscyplina, ale pojawiały się prace z tej dziedziny-filozofów, ekonomistów, teologów. Np. w 1926 r. E. Lord, wykła¬dowca Boston Uniwersity, opublikował książkę pt. "The Fundamentals of Business Ethics'' (New York), w której, na podstawie wieloletnich obserwacji i dyskusji, wy¬łożył podstawowe zasady moralne ówczesnego biznesu. W latach sześćdziesiątych, a zwłaszcza siedemdziesiątych, nastąpiło już wyodrębnienie się etyki biznesu jako samodzielnej dziedziny badawczej. Miały na to wpływ zarówno burzliwe wyda¬rzenia polityczne w świecie, jak i gwałtowana ekspansja biznesu w skali światowej, a zarazem rozwój świadomości niekorzystnych następstw tych procesów dla ludz¬kości i środowiska przyrodniczego. W latach osiemdziesiątych zaznacza się gwałtowny wzrost zainteresowań etyką biznesu. Jest to widoczne w całym świecie, choć głównie w USA oraz Kanadzie. Powstają liczne placówki badawcze z tej dziedziny, a na uczelniach wyspecjalizo¬wane kierunki studiów z dziedziny etyki biznesu. Pojawiają się liczne kodeksy etyczne koncernów, firm, poszczególnych dziedzin i rodzajów biznesu. W Stanach Zjednoczonych swe etyczne kodeksy postępowania ma wiele przed¬siębiorstw i firm. Kodeksy te różnią się treścią, zakresem i charakterem zawartych w nich zasad moralnych. Istnienie takich kodeksów nie oznacza, że każda firma stosu¬je się do przyjętych w nich reguł. Stopień ich praktycznej stosowalności pozwala określać stopień uczciwości danej firmy. Samo zaś istnienie takich kodeksów daje podstawę kontrahentom, akcjonariuszom, klientom, społeczeństwu w ogóle, by żądać od firmy zgodności w działaniu z przyjętymi w kodeksie zobowiązaniami. Pojawia się wiele dokumentów - sprawozdań - dotyczących zagadnień etycz¬nych w biznesie, opracowywanych przez organizacje biznesu -takie np., jak "Ethics Resours Center" w Stanach Zjednoczonych, czy "Institute of Business Ethics" w Wielkiej Brytanii. Wiele norm o charakterze etycznym zaleca ONZ-owska Komisja do Spraw Koncernów Ponadnarodowych, np. powstrzymywanie się od praktyk korupcyjnych, ochronę konsumenta, respektowanie praw człowieka, dbałość o środowisko. Istnieje Kodeks Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) określający zasady produkcji i sprze¬daży pokarmu dla niemowląt, obowiązujące w skali światowej. Podobny zasięg mają kodeksy postępowania w przemyśle chemicznym, dotyczące również m.in. bezpie¬czeństwa w zakresie produkcji i dystrybucji środków chemicznych. Rozwija się etyka biznesu jako dyscyplina naukowa - uprawia ją wielu teorety¬ków. Ukazują się czasopisma naukowe z tego zakresu. Bogata też jest literatura przed¬miotu, także w Polsce. (Wykaz tej literatury zamieszczony jest w publikacji.,Etyka biznesu" - red. J. Dietl, W. Gasparski). W Polsce wiele poświęconych etyce biznesu tekstów zamieszczają m.in. takie czasopisma, jak "Aida Media", ,.Businessman ma¬gazine", "Ekonomista", "Prakseologia", "Przegląd Organizacji". a także prasa co¬dzienna. Istnieje wiele stowarzyszeń w rodzaju ,.European Business Ethics Network" podejmujących te zagadnienia. Jego zbiorowym polskim członkiem jest Zespół Ety¬ki Biznesu Towarzystwa Naukowego Prakseologii. W r. 1994 naukowcy skupieni w tym Zespole spotkali się, na zaproszenie Fundacji Ekonomicznej Przedsiębiorczości, na konferencji naukowej w Łodzi, w której udział wzięli wykładowcy etyki biznesu uczelni wyższych w Polsce. Rezultatem tej konferencji stała się m.in. wspomniana, obszerna publikacja p.t. "Etyka biznesu". (red. J. Dietl, W. Gasparski). Działają m.in. wyznaniowe organizacje etyczne, np. Międzynarodowa Unia Chrześcijańska Kierowników Biznesu z siedzibą w Brukseli. W r. 1997 został uchwalony przez VI Walne Zgromadzenie związ¬ków Banków Polskich kodeks dobrej praktyki bankowej. Odbywa się też wiele konferencji, sympozjów i seminariów poświęconych tej problematyce. W r. 1992 w Stanach Zjednoczonych odbyła się Międzynarodowa Konferencja nt. Etyki Biznesu, która zgromadziła ponad 300 uczestników z dwu¬dziestu dwóch krajów. Na VI Ogólnopolskim Zjeździe Filozoficznym (Toruń 1995) wśród wielu sekcji znalazła się też sekcja etyki biznesu. Istnieje Komitet Edukacji Rynku Pracy i Etyki Zawodowej Krajowej Izby Gospodarczej. W pewnym sensie etyka biznesu staje się modna, co wynika nie tylko z mechanicznego naśladownic¬twa, ale ze zrozumienia jej konieczności i rangi. Tracą powoli podstawę utyskiwania, iż etyki nie uczy się w szkołach biznesu i zarządzania, skoro wiele z nich wprowadza do swych programów zajęcia z tej dzie¬dziny, powstają też katedry - zakłady - etyki biznesu. Nie znaczy to, iż nie mają racji ci, którzy zwracają uwagę na niski poziom wiedzy etycznej naszego społeczeństwa, a w ogóle do spraw etyki przywiązuje się nadal niewielką wagę. W naszym kraju nie upowszechniła się jeszcze praktyka opracowywania swych kodeksów przez poszczególne firmy, choć próby takie są już podejmowane, zwłasz¬cza przez duże firmy, mające kontrahentów zagranicznych. Z inicjatywy Krajowej Izby Gospodarczej podjęto dyskusję nad projektem "Zasad etyki w działalności go¬spodarczej", czyli swoistego kodeksu etycznego. W projekcie mówi się o "dobrych obyczajach", o "moralnych sposobach" uzyskiwania dochodu, "etycznym gospoda¬rowaniu", o "godności zawodowej", "honorze kupieckim", zakazie oszukiwania klien¬tów itp. Business Center Club - elitarna organizacja polskich przedsiębiorców ¬przygotowuje kodeks etyczny dla swoich członków, domagający się niesienia przez nich pomocy słabszym, świadczeń na rzecz ochrony zdrowia, rozwoju nauki i kultu¬ry, a przede wszystkim bezwzględnego przestrzegania propagowanych przez klub reguł moralnych. W różnych publikacjach poszczególni autorzy zamieszczają wła¬sne projekty kodeksów-czy dekalogów-moralnych dla biznesmenów (właścicieli firm, menedżerów itp.). Kodeksy etyki biznesu - podobnie jak wszelkie kodeksy etyki zawodowej - nie określają procedur postępowania na zasadzie ścisłych przepisów, urzędowych roz¬porządzeń. Stanowią one drogowskaz, wskazujący drogę postępowania moralnie słusznego, ale wymagają subiektywnej aprobaty tej drogi jako właściwej.