Hasła programu pozytywistycznego

Jakie hasła programy pozytywistycznego odnajdujemy w nowelistyce tego okresu. Druga połowa lat siedemdziesiątych XIX wieku to czas noweli. Stała się ona przejściową formą wypowiedzi między lit. tendencyjną a dojrzałą powieścią realistyczną. Jeszcze głosiła tezy, zawierała pewną tendencję, lecz już na jej materiale twórcy ćwiczyli ambitne, precyzyjne chwyty pisarskie. Krążyła nowela wśród tematów programowych epoki : • Problematyka społeczna wsi. Nowele te ukazywały obraz nędzy i zaniedbania ludu. „Szkice węglem” opisują sytuację prostego chłopa – Rzepy i jego żony. Lektura ta krytykuje stosunki szlachta - chłopi. Życie chłopa jest w dużym stopniu uzależnione od wiejskiego urzędnika, w tym przypadku – Zozikiewicza. Jest to człowiek, który czyta brukowe romanse i podrywa wiejskie dziewczyny. Pewnego dnia Rzepa niefortunnie, po pijanemu, podpisuje papier, który powoła jego synka w przyszłości do wojska. Rzepa, dowiadując się później co zaszło, zaczyna pić z nieszczęścia, natomiast jego żona próbuje działać. Udaje się do sądu, naczelnika powiatu, księdza, pana. Nikt nie chce jej pomóc. Zdesperowana kobieta postanawia przekupić urzędnika swym ciałem. Wraca do domu i przyznaje się swemu mężowi do tego haniebnego czynu. Mąż w furii wymierza jej śmiertelną karę. Nowelka jest wołaniem o potrzebę zmiany stosunku klas wyższych do chłopów. Zawiera ostrą krytykę odnoszenia się do najbiedniejszych. „Janko Muzykant” i „Antek”. W obu przypadkach czytamy o trudnej sytuacji dziecka na wsi. Kiedy maluch tylko zaczynał chodzić i był zdolny do wykonywania najprostszych czynności wykorzystywano go do pracy. Obaj chłopcy są wychowywani tylko i wyłącznie przez matki. To odmieńcy – odstają od społeczności wiejskiej, każdy z nich odznaczał się jakimś talentem. Pochodzą z biednych rodzin, najczęściej chodzą głodni. Antek w szkole nie był w stanie niczego się nauczyć ponieważ nauczyciel uczył dzieci rozróżniać litery a nie czytać i pisać. Szkoła jako instytucja nie spełniała funkcji edukacyjnych. Instytucje prywatne także nie spełniały funkcji edukacyjnej – Antek został wydalony z praktyk u kowala, ponieważ był za bardzo zdolnym uczniem, a tamten bał się konkurencji. Utwór zakończony jest wezwaniem o pomoc dziecku, które poszło w świat szukając pracy. Janek był uzdolniony muzycznie, został niesłusznie osądzony o kradzież skrzypiec i otrzymał karę, której nie przeżył. Na przykładzie śmierci siostry Janka - Rozalii, utwór ukazuje ciemnotę i zacofanie które panowało wtedy na wsi. Chora Rozalka została wsadzona za radą znachorki, na trzy zdrowaśki do rozgrzanego pieca. Dziecko tego nie przeżyło. • Powstanie styczniowe. Plan noweli polega na konstrukcji „podwójnej” treści. Plan pierwszy noweli to rozmowa lasu z wiatrem. Dzięki zabiegom personifikacji i animizacji elementy leśnej przyrody opowiadają o tym co widziały na leśnej polanie, a były świadkami epizodu powstańczego. Plan drugi noweli – to opowieść lasu. Mówi on o losach oddziału partyzanckiego, wodza powstańców – Traugutta i o trójce głównych bohaterów: dziewczyny, jej brata i ich przyjaciela. Ludzi tych wiążą uczucia: miłość braterska, przyjaźń towarzyszy broni, a nawet zalążek uczucia miłości między siostrą a przyjacielem. Później drzewa widziały klęskę i śmierć obu młodzieńców. Trawy odczuły łzy osieroconej, pogrążonej w żałobie dziewczyny. Smutny epizod tragedii ludzi wplątanych w losy historii. Nowela nosi tytuł „Gloria victis”, co znaczy „ chwała zwyciężonym”, tę chwałę, a zarazem zwycięstwo moralne, rozprzestrzenia po świecie wiatr i przyroda – wierni współuczestnicy dziejów człowieka. • Problem antysemicki W Warszawie i innych miastach polski narastał antysemityzm i powstawały bojówki antyżydowskie. Niektórzy Polacy odczuwali do Żydów niechęć, wrogość i zawiść, na skutek zakorzenionych od wieków przesądów w społeczeństwie polskim. Miały miejsce pogromy żydów, napady, wybijanie szyb w oknach warsztatów, domów i sklepów żydowskich. Mendel Gdański, główny bohater utworu, jest uosobieniem wielkiej godności osobistej. Nie lęka się zła i ufa w ludzką dobroć. Chciałby równych praw dla wszystkich obywateli kraju, bez względu na rasę czy wyznanie. Czuje silną więź z polską, miastem w którym żyje i jego mieszkańcami. Jest wrośnięty w to miasto, uważa je za własne. Sąsiedzi są życzliwi Mendlowi i nie godzą się ze złem. Jego całkowitą klęska jest utrata wiary w ludzi. Ponieważ zachował żydowską religie i obyczaje, jest dla wielu ludzi w mieście obcy i jest przedmiotem ich pogardy. Odarto go z uczuć, którym całe życie był wierny. Podczas napadu antysemitów, wnuczek Mendla – Kubuś, zostaje uderzony kamieniem. Starzec traci serce i miłość do Polski. W noweli jest zawarta ostra krytyka antysemitów. Żydzi są przedstawienie jako bohaterowie pozytywni – biali, a Polacy – czarni. • Problem nierówności społecznej. Nowelki te ukazują wyzysk robotników, biedę miast, nędze bezrobotnych. „Katarynka” opisuje historie nieszczęśliwego dziecka. Córeczka biednej szwaczki jest niewidoma i wielka radość sprawia jej słuchanie kataryniarza, który pojawia się na podwórku od czasu do czasu. Pan Tomasz jest mecenasem, z zawodu adwokatem. Charakteryzuje się pedantyzmem, systematycznością, nieczułością serca, egoizmem i wielkim wstrętem do kataryniarza. Pod wpływem tragedii dziewczynki następuje wielki przełom w życiu pana Tomasza. Budzi się w nim tak sile współczucie dla niewidomej, że potrafi zwalczyć obrzydzenie na widok kataryniarzy, by ofiarować dziecku chwilkę radości. Każe odtąd wpuszczać ulicznych grajków na podwórze, oraz postanawia znaleźć lekarza – okulistę, aby ten zajął się leczeniem dziewczynki. „Kamizelka” przedstawia niedolę biednej mieszczańskiej rodziny w drugiej połowie XIX wieku w Polsce. Opisuje historię choroby urzędnika. W obliczu tego nieszczęścia oboje, zarówno on jak i jego żona, uciekają się do drobnego oszustwa, pragnąc by druga bliska osoba żyła jakąś nadzieją. Autor ukazuje wzajemny stosunek uczuciowy dwojga ludzi, bezmiar ludzkiej miłości. O miłości małżonków świadczą czyny, a wzajemne ich okłamywanie się jest wartością pozytywną. Kamizelka jest symbolem bardzo ważnych i bolesnych spraw ludzkich, a także swoistym symbolem miłości dwojga ludzi. „Dobra pani” ukazuje tragizm losów dziecka wziętego na wychowanie przez nierozsądną filantropkę. Dziedziczka, bogata wdowa, egoistka, płytka, to osoba bez serca, chociaż rzekomo chce czynić dobro. Nudząc się na prowincji przyjmuje siebie Helenkę, sierotę, która zaspokaja jej tęsknotę do czynienia dobrze. Traktuje dziewczynkę jak zabawkę, a gdy ta dorastając brzydnie, odsuwa ją od siebie, ponieważ razi jej smak estetyczny, nie zdając sobie sprawy z tego, jak wielką krzywdę wyrządza dziecku. Dziewczynka nie była jej pierwszą zabawką – przed nią był piesek Elf, papuga oraz Czernicka. Ewelina swoim postępowaniem krzywdzi ludzi. Helenka, dobra i inteligentna, wyrwana ze swego środowiska społecznego i wychowana w salonie – staje się kapryśna i rozpieszczona. W nowelce jest krytykowana obojętność ziemiaństwa wobec ludzi niższego stanu, traktowanie ich jak przedmioty. Ewelinę cechuje brak odpowiedzialności w podejmowaniu działań społecznych - kieruje się ona wyłącznie własnym egoizmem. Prowadzi próżniaczy i pasożytniczy tryb życia. „ABC” opowiada o sytuacji w Polsce w zaborze rosyjskim, kiedy nie można było uczyć dzieci po polsku. Młoda nauczycielka udziale biednym dzieciom lekcji i realizuje tym samym hasło pozytywistów „pracy u podstaw” – cząstką programu decydującego o szansie przetrwania narodowego. Nauczycielka staje przed sądem, praca jej nie podoba się władzom zaborczym, dopatrującym się w szerzeniu oświaty zagrożenia dla siebie. Zaborcy zamykali polskie szkoły, karali nauczycieli, a ci mimo represji nie rezygnowali z tajnego nauczania. Widzimy wielkie bohaterstwo Lipskiej. Zagrożona, nie przerywa pracy i nie odpycha od siebie dzieci, nie może zawieść ich zaufania, mimo sądu i zakazu władz. Powyższe utwory propagują hasła pozytywistów, ukazują potrzebę „pracy u podstaw” oraz pracy organicznej.