Hasła pozytywizmy i ich odbicie w literaturze

Powstanie styczniowe zakończyło okres wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych. Naród polski, wykrwawiony i zniechęcony kolejnymi klęskami zbrojnych wystąpień przeciwko zaborcom, potrzebował innego programu politycznego. Nowe ideały musiały zostać oparte na nowych zasadach. Młode pokolenie sformułowało swoje poglądy, opierając się na dwóch podstawowych postulatach: pracy organicznej i pracy u podstaw. Pozytywiści walczyli również o równouprawnienie kobiet i asymilację mniejszości narodowych (szczególnie Żydów). Emancypacja kobiet związana jest z przemianami społecznymi oraz politycznymi w Europie. Nie bez wpływu na postulaty równouprawnienia kobiet pozostawały również zmiany w świadomości ludzi żyjących w drugiej poł. XIX wieku. Coraz powszechniejsza zasada tolerancji dla innych wierzeń i przekonań spowodowała, że w programie pozytywistów znalazło się także miejsce dla postulatów kobiet. Domagały się one równouprawnienia, czyli umożliwienia im zdobycia wykształcenia na wyższych uczelniach, ułatwień w zdobywaniu godnej pracy i równych z mężczyznami zarobków, zwiększenia samodzielności intelektualnej i obyczajowej. Podobne przemiany następowały także w sferze świadomości narodowej. Tolerancja dla mniejszości narodowych i religijnych wydawała się logicznym następstwem faktu, że społeczeństwo polskie było wielonarodowościowe. Szczególny nacisk kładziono na asymilację Żydów, czyli dążenie do integracji ludności żydowskiej z polską. Pozytywiści chcieli, by Żydzi czuli się w Polsce Polakami żydowskiego pochodzenia, a nie przybyszami czy intruzami. Podobnie było z mieszkającymi na ziemiach polskich Niemcami, którzy często stawali się obiektami demonstrowanej wobec nich niechęci, ksenofobii czy nienawiści. Postulat pracy organicznej wywodzi się z teorii H. Spencera, który wskazywał analogie między organizmem społecznym, a żywym organizmem. Pozytywiści uważali, że społeczeństwo polskie jest właśnie takim organizmem, a każdy człowiek stanowi odpowiednik jakiegoś organu. By cały organizm był silny i zdrowy, silne i zdrowe muszą być wszystkie jego organy. Tak więc organicznicy postulowali unowocześnienie przemysłu, handlu, rolnictwa i całej gospodarki kraju, bowiem tylko mocny ekonomicznie naród może myśleć o odzyskaniu niepodległości. Rolnictwo czy przemysł traktowane były jako poszczególne organy, ich sprawność miała decydować o sprawności i potędze przyszłej Polski. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w "Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa" B. Prusa. Z kolei postulat pracy u podstaw kładł nacisk na konieczność należytego wykształcenia i oświecenia wszystkich grup społecznych, traktowanych jako równoprawne organy jednego organizmu. Ponieważ wieki ucisku i prześladowań szczególnie negatywnie odbiły się na warstwie chłopskiej, pozytywiści głosili postulat podniesienia oświaty ogólnej i zawodowej wśród tej najbardziej nieświadomej swej roli społecznej grupy. Warstwy "oświecone", a więc inteligencja, miałyby w myśl tego programu krzewić wśród ludu świadomość narodową, uczyć chłopów organizowania się w ramach samorządów gminnych, kółek rolniczych i sądownictwa, walczyć z analfabetyzmem, dbać wreszcie o poprawę warunków życiowych tych, którzy żyją w nędzy. Takie postulaty sformułował m.in. czołowy twórca programu polskiego pozytywizmu - Aleksander Świętochowski w "Pracy u podstaw". Konsekwencją założeń pracy u podstaw i pracy organicznej stało się realizowanie ich założeń w literaturze. Twórcy chętnie sięgali do tematyki ciężkiego losu chłopa i trudnego życia na wsi ("Szkice węglem" Sienkiewicza, "Antek" Prusa czy poezja Konopnickiej: "Wolny najmita", "A jak szedł król na wojnę..." oraz "Na fujarce"). Bardzo często problematyka wsi ukazywana była przez pryzmat krzywdy dziecka ("Jamioł" i "Janko Muzykant" Sienkiewicza czy "Tadeusz" Elizy Orzeszkowej). Wielu twórców ukazywało też nierówności panujące w mieście, wyzysk robotników czy trudne i ciężkie życie biedoty ("Lalka", " Kamizelka" i "Katarynka" Prusa, "Nasza szkapa" Konopnickiej, "A.. B.. C.." Orzeszkowej). Do tematu antysemityzmu sięgnęła Maria Konopnicka w "Mendlu Gdańskim", mówiąc o konieczności integracji mniejszości narodowych z Polakami. Wreszcie "Nad Niemnem" to wielka pochwała podstawowego elementu pozytywistów polskich - pracy.