Gabriela Zapolska - życie i twórczość

Życie i twórczość Gabriela Zapolska (właśc. Maria G. Janowska, z Korwin-Fiotrowskich, 1 v. Śnieżko, inne pseud.: Józef Maskoff, Walery Tomicki) urodziła się 30 III 1857 w Podhajcach pod Łuckiem, zmarła 21 XII 1921 we Lwowie, dramatopisarka, powieściopisarka, nowelistka, aktorka, felietonistka i recenzentka teatralna. Pochodziła z zamożnej rodziny ziemiańskiej; po nieudanym małżeństwie zerwała z mężem i z rodziną (1881), pozostając bez środków do życia. Początkowo została współpracowniczką „Gazety Krakowskiej”, a następnie próbowała swoich sił jako aktorka, występując w Krakowie, we Lwowie i Poznaniu. W 1889 wyjechała do Paryża, gdzie uczyła się zawodu oraz występowała w Théâtre Libre A. Antoine'a i Théâtre de l'Oeuvre. Po powrocie do kraju (1897) występowała w Warszawie, w teatrze krakowskim pod dyr. T. Pawlikowskiego i w teatrze lwowskim. Mimo że scena była pasją jej życia, nie osiągnęła znaczącego sukcesu jako aktorka, a liczne konflikty z dyrektorami teatrów zmusiły ją do rezygnacji z dalszej kariery. W latach 1900-1903 była felietonistką i recenzentką „Słowa Polskiego”, „Nowej Reformy” i „Ilustracji Polskiej”, prowadziła też w Krakowie szkołę dramatyczną, przygotowując samodzielnie kilka przedstawień. Od 1904 mieszkała z drugim mężem (malarz S. Janowski) we Lwowie, gdzie zorganizowała wędrowny zespół aktorski („Teatr Gabrieli Zapolskiej”), z którym objeżdżała prowincję galicyjską (1907 i 1908), a w latach 1912-13 była kierownikiem literackim Teatru Premier W tym samym czasie publikowała felietony w „Słowie Polskim” (1908-09), a następnie w „Wieku Nowym” (do 1913). Twórczość literacką traktowała Zapolska zawsze jako działalność dodatkową, stąd wiele jej utworów razi schematyzmem, niedopracowaniem formalnym i powierzchownością w ujęciu problemu. Jej pierwsze utwory (opowiadania Jeden dzień z życia róży – 1881, Małaszka – 1883, Kaśka Kariatyda – 1885-6, tom nowel: Akwarele, a także powieść: Przedpiekle – 1889) wywołały oburzenie konserwatywnej krytyki i stały się przedmiotem ostrych polemik, ze względu na odwagę obyczajową, śmiałość poruszanych tematów i ostrość naturalistycznych opisów. Zapolska dążyła bowiem do ukazania „nagiej prawdy życia”, kładąc główny akcent na najbardziej drażliwe problemy społeczne, nierzadko ze szkodą dla artystycznego efektu. Kolejne utwory to cykl nowel (Menażeria ludzka – 1893) i powieści (Janka – 1895, Fin-de siecle'istka – 1897, Zaszumi las – 1899, Sezonowa miłość – 1904, Córka Tuśki – 1907, O czym się nie mówi – 1909, Kobieta bez skazy – 1913, O czym się nawet myśleć nie chce – 1914), demaskujących obłudę obyczajową mieszczaństwa, poruszających m.in. temat prostytucji i chorób wenerycznych. Zdecydowanie słabsze były powieści psychologiczne: Jak tęcza – 1902, A gdy w głąb duszy wnikniemy – 1903. W sztukach dla teatrzyków ogródkowych: Małka Szwarcenkopf – 1887 i Jojne Firułkes – 1898 podjęła Zapolska tematykę żydowską, a zaatakowana – odpowiedziała powieścią Antysemitnik – 1899. W melodramatach Tamten –1898 i Sybir – 1899 próbowała Zapolska podjąć współczesną tematykę patriotyczną, niejako odpowiadając na aktualne nastroje społeczne, jednak problematyka ideowa była jej obca i przerastała jej możliwości intelektualne i artystyczne. Do słabszych pozycji w jej dorobku literackim zaliczyć też można dramaty Tresowane dusze – 1902, Mężczyzna – 1902 i Nieporozumienie – 1903, a także próby sztuk modernistycznych. Niezaprzeczalnym walorem pisarstwa Zapolskiej była natomiast umiejętność obserwacji społecznej, odwaga w wyborze tematu, wyczulenie na wady i śmieszności ludzkie, drapieżne demaskatorstwo w opisie obłudy obyczajowości mieszczańskiej. Wybitnym osiągnięciem Zapolskiej stały się bez wątpienia satyryczne komedie obyczajowe, w których – nie bacząc na ostre ataki krytyki – podejmowała odważną próbę sportretowania swoich współczesnych: Żabusia 1897, Moralność pani Dulskiej – 1906, Ich czworo – 1907, Skiz – 1909 i Panna Maliczewska – 1910. Recepcja twórczości Twórczość Gabrieli Zapolskiej budziła ostry sprzeciw i narażała ją na oskarżenia o poszukiwanie sensacji, zajmowanie się wyłącznie tematyką płci, lubowanie się w tematach nieprzyzwoitych i wulgarnych. Sama pisarka oceniała swoje dokonania nazbyt może wysoko, porównując się (zwykle na korzyść dla siebie) z największymi swojej epoki: Och! Jakże życie jest straszne i ciężkie. Sienkiewicz ma żyć z czego. Ma! A czy on napisał „Sybir”, „Tamtego”, „Zaszumi las”.1 Albo: Przecież mnie więcej czytają jak Prusa, bo jestem bardziej kameleonowa.2 Jednak w rzeczywistości ani jej aktorstwo, ani dorobek literacki nie budziły entuzjazmu krytyków. Już debiut literacki Zapolskiej stał się przyczyną skandalu (z racji niesłusznego oskarżenia o plagiat). Konserwatywni krytycy mieli jej do zarzucenia wiele – od szargania świętości i atakowania własnej sfery począwszy, aż po brak wyższych uczuć i pogoń za tanią popularnością. Teodor Jeske-Chociński na łamach „Niwy” pisze w 1888 roku: Gabrielę Zapolską mianowano naturalistką, a tymczasem jest ona dotąd tylko nowelistką, która lubi przedmioty wysoko podkasane, lubieżne i ordynaryjne. „De gustibus non est disputandum...”.3 Też same zarzuty powtarza po nim długi szereg krytyków przez wiele lat. Zapolską odsądza się od czci i wiary, wśród określeń dotyczących jej twórczości powtarzają się przymiotniki: nieprzyzwoity, brudny, jadowity, pełen nienawiści, erotomański, zmysłowy, skandaliczny, podkasany lub co najmniej niesmaczny. Jeszcze w 1911 roku Adam Grzymała-Siedlecki napisał, że twórczość Zapolskiej jest mezaliansem wielkiego talentu z trywialnością.4 Nawet życzliwsi pisarce krytycy, reprezentujący poglądy liberalne (P. Chmielowski, W. Feldman), którzy skłonni byli wybaczyć Zapolskiej dobór tematyki lub dostrzegali odwagę i bezkompromisowość jej spojrzenia na sprawy oczywiste, lecz dotąd ukryte, nie wahali się uznać, że Zapolska podważa istniejącą strukturę społeczną, a jej poglądy są szkodliwe i anarchistyczne. Znamienne, że poglądy te nigdy nie prowokowały do otwartej dyskusji, a atakowane przez nią postawy i społeczne normy pozostawały poza zainteresowaniem dyskutantów. Wymagałoby to bowiem potwierdzenia diagnozy postawionej przez autorkę, Moralności pani Dulskiej, a tym samym odbierałoby sens wystąpień jej przeciwnikom. Nieliczna tylko grupa krytyków potrafiła oderwać się od obsesji płci i skandalu, dostrzegając u Zapolskiej znakomity warsztat dramaturga, wysoką świadomość społeczną i precyzję portretowania postaci i środowisk. Stanisław Brzozowski twierdził, że zasługą pisarki była umiejętność analizowania spraw drażliwych i dotąd pomijanych przez konwencję literacką. Dodawał jednak, iż Zapolska rozproszyła swój talent, a wymowę jej utworów osłabiają typowe dla epoki, nadużywane przez autorkę środki wyrazu: sentymentalizm, nastrojowość, lub przeciwnie – nadekspresywność. Wypowiadając się na temat dorobku literackiego Zapolskiej, Brzozowski nie cofa się przed dyskusją na tematy społeczne, wytykając pisarce, że przy całej trafności spostrzeżeń i diagnoz nie potrafi zdobyć się na jakiekolwiek propozycje pozytywnego programu, nie umie też wskazać wartości, które można by przeciwstawić zarówno „dulskim”, jak i „dekadentom”. Rzeczowy stosunek do dorobku autorki Moralności pani Dulskiej miała również Irena Krzywicka, sama zresztą okrzyknięta „gorszycielką” swojej epoki. Zarzucając Zapolskiej nie najlepszy gust i drażniącą manierę pisarską, obala równocześnie legendę obsesji płci, a także sugeruje, że prawda jest zupełnie przeciwna, to właśnie moraliści i krytycy konserwatywni objawiali niezdrowe zainteresowanie „wstydliwymi” tematami, zaś sama Zapolska traktowała problematykę płci surowo i bez dwuznaczników. Przeprowadzając swoistą rehabilitację pisarki, Krzywicka porównuje jej dorobek z Komedią ludzką Balzaka. Podobnie rzeczowy i obiektywny w ocenie spuścizny Gabrieli Zapolskiej był Tadeusz Żeleński-Boy. W dyskusji na temat problematyki społecznej zawartej w Moralności pani Dulskiej próbował on oderwać termin „dulszczyzny” od – przypisywanego mu obiegowo związku z moralnością drobnomieszczańską. Z właściwą sobie przekorą i niezależnością Boy dowodził, że postawy i zachowania opisane w dramacie nie mają charakteru „klasowego”, lecz stanowią normę przyjętą przez ogół społeczeństwa. Mimo że badacze epoki Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego na ogół przyznają pisarstwu Zapolskiej dość niską rangę, chwalą jednak jej umiejętność portretowania typów ludzkich, ostrość ocen moralnych i nowatorstwo w dziedzinie techniki dramatycznej i teatralnej (prekursorskie wręcz zastosowanie tekstu pobocznego didaskaliów – jako materiału charakteryzującego bohaterów i środowisko). Wszyscy też zgadzają się co do znaczenia Moralności pani Dulskiej w historii dramatu i teatru polskiego.