Filozofia, religia i zagadnienia społeczne w "Zbrodni i karze"

Filozofia, religia, zagadnienia społeczne Zbrodnia i kara – powieść psychologiczna i sensacyjna a także społeczna jest w istocie utworem, w którym ścierają się racje etycz¬ne: na jednym biegunie znajduje się szczęście społeczne i prawo do zbrodni, na drugim – zgoda na trudny los oraz poszanowanie prawa naturalnego i boskiego. Jak widać, w tle zdarzeń rozgrywa się rów¬nież wielki dramat moralny zakorzeniony w postawie odejścia od wiary – jest to więc także powieść religijna. Podstawowe pytania, które stawia sobie główny bohater, prowa¬dzą do refleksji i wątpliwości zderzających z sobą. poglądy filozo¬ficzne intrygujące autora utworu. Zasadniczą kwestię stanowi zakres wolności człowieka – jak daleko może ona sięgać, czy dla wszyst¬kich jest taka sama, w jakich okolicznościach można złamać prawo. Wróćmy tu do wypowiedzi rozpoczynającej niniejsze opracowanie. Danuta Kułakowska nazywa Dostojewskiego fanatykiem wolności, wskazuje na powiązania autora Zbrodni i kary z filozofią epoki, jak również ujawnia znaczenie jego twórczości w kształtowaniu się późniejszej myśli filozoficznej. Na postawę Raskolnikowa wywarła wpływ teoria Hegla, który głosił, że w społeczeństwie żyją wybitne jednostki, które mogą w szczególnych okolicznościach – gdy wymaga tego dobro ludzkości ¬stanąć poza prawem i działać w sposób dla zwykłych ludzi niedopusz¬czalny lub sprzeczny z poczuciem moralności. Pomysł zamordowania Alony w imię racji społecznych jest więc jak najbardziej – w mysi tego poglądu – uzasadniony i usprawiedliwiony. Naruszeniem tego wyjątko¬wego prawa jest jednak przypadkowe zamordowanie Lizawiety, tym bardziej, że stoi po stronie biedoty pokornie znoszącej trudy życia. Boha¬ter nie realizuje swego planu do końca. Zapomina o celu, dla którego zabił. Okazuje się nie wybitną, lecz „wszawą” jednostką, której marnego czynu historia nie usprawiedliwi – ukryte łupy nie uszczęśliwią nędzarzy, nic służą ani zabójcy, ani nikomu innemu. Wrażliwa psychika Raskolni-kowa weryfikuje modne wówczas filozoficzne teorie. Tezy utopijnego socjalizmu referuje w powieści dość wiernie Ra¬zumichin: „Zbrodnia to protest przeciw niemoralnemu ustrojowi ,,społecznemu”, „środowisko paczy człowieka”, „gdyby dać społeczeństwu ustrój normalny, wszystkie zbrodnie znikną od razu jak zdmuchnął”. Takie mniej więcej byty poglądy pietraszewców, które Dostojewski znał przecież dokładnie. Zrodziła je bezwzględna opo¬zycja fourierzystów rosyjskich wobec „heglowskiego opętania państwem”, wobec twierdzenia, że ustawy, prawa, normy moralne, wolność jednostki realizują się dopiero w państwie. Raskolnikow nato¬miast nie tylko państwa nie uważa za źródło praw etycznych. Z rów¬ną pogardą traktuje kodeks moralny stworzony przez socjalistów, atakujących heglowską filozofię prawa.18 Warto zwrócić uwagę, że Rodion odzyskuje wiarę, cel w życiu, sens cierpienia dzięki drugiemu człowiekowi. Owa filozofia spotkania ustala tu właściwe normy. W dialogu z Sonią Rodion podejmuje decyzję o przyznaniu się i pokucie, dzięki jej miłości i obecności przy nim na ka¬tordze odradza się, z nią rozmawia o swoich najważniejszych wątpliwo¬ściach i problemach. Spotkanie z drugim człowiekiem jest więc szansą i ocaleniem. Konflikt racji jest w powieści wyrazem sporu między ateizmem i chrześcijaństwem. Jesli przyjąć, że Boga nie ma, człowiek może postę¬pować całkowicie dowolnie, nie musi czuć się związany nakazami deka¬logu ani też traktować innych z szacunkiem. Stąd – gdyby nie ograni-czenia ze strony prawa – powstałoby wielkie pole do popisu dla różnych zbrodniarzy i odszczepieńców, stąd źródło zła i ludzkiego nieszczęścia. Czy jednak prawo dla kogoś, kto czuje się jednostką wybitną, może być wystarczającym autorytetem moralnym? Na to pytanie odpowiada postę¬powanie Raskolnikowa w Zbrodni i karze. Matematycznie wyliczone korzyści płynące ze zbrodni są wynikiem praktycznego poglądu na życie, jednak nie mogą równoważyć ciężaru grzechu, wyrzutów sumienia. Treści religijne, skojarzenia biblijne, zdarzenia z życia Kościoła pojawiają się na kartach powieści wielokrotnie. Zwróćmy uwagę tylko na wybrane przykłady. Postać Rodiona kojarzy się z odstępcą – „raskolnikiem” (tzw. nazwisko mówiące), zaś jego bunt przywodzi na myśl postawę ideologa starowierców protopopa Awwakuma, przywódcy opozycji wobec reform liturgicznych patriarchy Nikona (XVII w.), który zginął za wiarę zesłany na Syberię.19 Finał buntu Raskolnikowa jest jed¬nak inny – zgodnie z „arytmetyką moralną” bohater zabija. Sonia, szlachetna, wierna Bogu jawnogrzesznica, przywołuje na myśl biblijną postać Marii Magdaleny, zaś nazwisko właścicieli domu, gdzie mieszka i „pracuje” – Kapernaumow – kojarzy się z miastem Kafarnaum w trojakim znaczeniu tego miejsca: miłościwe¬go uzdrowienia i odpuszczenia grzechów, oświecenia prawdą bodą, podeptania pychy. Z drugiej strony jednak ówczesne obiegowe zna¬czenie słowa „kapernaum” to po prostu knajpa.20 Zdaniem Dostojewskiego utrata wiary w Boga jest prostą drogą do rozpadu kultury. Zdrowa rodzina i naród ulegają zarażeniu, zosta¬ją zniszczone związki międzyludzkie, dominuje nienawiść. Przestają się liczyć wartości poznawcze – skoro nie uznaje się jednej prawdy, może ich być wiele. Nie ma powodu, by czynić dobro, bowiem wszelkie postawy są dopuszczalne. Fikcją okazują się też wartości estetyczne – piękno. Człowiek jest samotny, więzi międzyludzkie rozbite – oto wynik „odpadnięcia świata od Boga”.21 Właśnie taki los spotyka Raskolnikowa. Czuje się wyobcowany, osamotniony, nie potrafi nawiązać kontaktu z bliskimi, nie umie sobie radzić ze swoją nową sytu¬acją. Ostatecznie prawo boskie bierze górę, zbrodniarz czuje potrzebę przyznania się i odbycia kary, a nade wszystko podejmuje próbę ponow¬nego przemyślenia swoich poglądów. Cierpienie duchowe, jakie nań spada, jest tą właściwą tytułową karą, znacznie bardziej dotkliwą niż ka¬torżnicza praca na Syberii, czyli zapłata za naruszenie prawa. Dramat Raskolnikowa może się więc kojarzyć z trudnym wybo¬rem moralnym wywiedzionym z tragedii greckiej, ale przede wszystkim jest związany z tzw. tragizmem chrześcijańskim, który ma w perspektywie nadzieję wypływającą ze zbawczej ofiary Chrystusa. Raskolnikow wybiera wiele mówiący fragment Ewangelii. Z faktu wskrzeszenia Łazarza czerpie umocnienie, dzięki niemu na nowo zaczyna myśleć o boskim miłosierdziu. Wróćmy jeszcze raz do refleksji o społecznym charakterze po¬wieści. Czyn Rodiona ma niewątpliwy związek z obrazem społe¬czeństwa, rozwarstwieniem i zjawiskiem niesprawiedliwości. Sam autor dobrze znał warunki życia na granicy skromnej wegetacji i głodu. Stale borykał się z kłopotami finansowymi. Bohater powieści społeczną racją uzasadnia swoją zbrodnię, widzi siebie w roli zbawcy ludzi dotkniętych głodem, wykorzystywanych przez innych (np. przez lichwiarzy). Stawka jest więc wysoka: szczęście wielu za śmierć jednej pasożytującej na organizmie społecznym jednostki. Okazuje się jednak, że nawet tak ważkie motywy nie mogą usprawiedliwiać zbrodni. Nic i nigdy nie może jej uzasadniać.