Ewolucja twórczości Krzysztofa Baczyńskiego

Ewolucja twórczości Pierwsza faza twórczości Baczyńskiego to okres juwenilny. Poeta zaczął pisać bardzo wcześnie; najdawniejszy z jego zachowanych wierszy powstał w 1936 roku. Przed wybuchem wojny nie ogłosił drukiem żadnego utworu, mimo że bardzo tego pragnął, o czym świadczyć może fakt, iż w rękopisach zachowały się zbiory wierszy, całkowicie ukończone i uporządkowane. Okres młodzieńczy obejmu¬je również lata 1939-1941, chociaż wojna i okupacja hitlerowska powodują olbrzymi, skokowy postęp w rozwoju artystycznym poety. Twórczość młodzieńcza charakteryzuje się przede wszystkim rozmaitością stylów i poetyk, usprawiedliwioną u kogo, kto dopiero poszukuje własnego głosu. Mistrzami Baczyńskiego są Skamandryci, a zwłaszcza Tuwim, po którym pisarz „dziedziczy” swobodę wersy¬fikacji, lekkość rymu oraz znakomity słuch językowy. Nieco antycy¬pacyjne nuty katastroficzne brzmią jeszcze sztucznie, chociaż moty¬wują je zarówno choroba autora, jak i nadciągający kataklizm wojen¬ny – można przypuszczać, że na ciemnej tonacji wielu utworów zaważyć mogła lektura wierszy Czechowicza i – w mniejszym stop¬niu – Przybosia. Niektórzy badacze mówią o stopniowym rozstawa¬niu się Baczyńskiego z sentymentalno-nastrojową manierą i ornamentacyjną stylistyką, charakterystyczną dla jego pierwszych wier¬szy, podkreślają zamiłowanie poety do scenerii tworzącej atmosferę niesamowitości i grozy, z których wyrastała postawa podmiotu lirycznego – pełna lęku i przerażenia. Druga faza rozwojowa w twórczości Krzysztofa Kamila Baczyń¬skiego przypada na lata 1941-1943. Zjawisko wojny totalnej, przyj¬mującej niespotykane dotąd w historii rozmiary, nadaje wizji artys¬tycznej tworzonej przez poetę charakter posępny i groźny. Analiza dziejów ludzkości i roli jednostki w świecie prowadzi go do okrut¬nego wniosku, iż prawidła historii i egzystencji człowieka pozostają niezmienne – składa się na nie krew, przemoc, cierpienie, brutalny gwałt. Wraz z dojrzewaniem myśli filozoficznej i kształtowaniem się historiozoficznej wizji wiata następuje – stopniowo i systematycznie – doskonalenie się środków poetyckich, nad którymi artysta potrafi teraz suwerennie zapanować. Oglądana codziennie wizja „spełnionej Apokalipsy” nakazuje Baczyńskiemu podjęcie próby ocalenia z pożogi dziejów własnej tożsamości, wyzwolenia od przerażającego poczucia bezradności. Ratunkiem okazuje się – przyjęty przez poetę z całą świadomością – zwrot ku tradycji romantycznej. W poezji Baczyńskiego tego okresu silnie zaznacza się obecność pierwiastków metafizycznych, dostojne i podniosłe nuty, przy tym twórca często wykorzystuje symbolikę biblijną, zwłaszcza apokaliptyczną. Przewodnikami stali się Słowacki i Norwid. Słowacki ośmielał wyobraźnię i uczył patetycznego wizjonerstwa. Kontakt z Norwidem się¬gał jeszcze głębiej. Przyczynił się on do wyzwolenia u Baczyńskiego zainteresowania dla postaw moralnych, do oceny i odbioru rzeczy-wistości w kategoriach etycznych, a także historiozoficznych.5 Dalszą fazę poezji Baczyńskiego, to jest lata 1943-1944, Kazimierz Wyka określa terminem „porażenia okupacyjnego”. W twórczości poety-żołnierza coraz częściej pojawiają się teraz tony dalekie od metafizyki czy rozważań etycznych. Wiersze prezentują skrystali¬zowaną i dojrzałą postawę patrioty, żołnierza-powstańca, świadome¬go swojej powinności i przyjmującego obowiązek walki i śmierci ja¬ko rzecz oczywistą, nie podlegającą dyskusji. Stoicki spokój w co¬dziennym obcowaniu ze śmiercią nie sprowadza się jednak do wygłaszania prostych i łatwych haseł – Baczyński ma bowiem świadomość, iż poglądy, które wypowiada, zweryfikuje życie. Zdaje sobie sprawę z ceny, jaką będzie musiał wkrótce zapłacić. Jakkolwiek wybór już zapadł i – co powiedzieliśmy wcześniej ¬ młody poeta nie waha się ani przez moment, to przecież niczym echo w jego umyśle trwa pamięć o urodzie życia, które zmuszony został od siebie odepchnąć. Stąd w twórczości Baczyńskiego tego okresu współistnieją ze sobą dwie odmienne tonacje poetyckie i dwie różne postawy wobec świata: I jeden z nas – to jestem ja, którym pokochał. Świat mi rozkwitł jak wielki obłok, ogień w snach i tak jak drzewo jestem prosty A drugi z nas – to jestem ja, którym nienawiść drżącą począł, i nóż mi błyska, to nie łza, z drętwych jak woda oczu. Najważniejszym problemem dojrzałej twórczości Baczyńskiego jest sprawa wyboru: wyboru pomiędzy obowiązkiem wobec ojczy¬zny, patriotyczno-żołnierskim czynem, a obowiązkiem wobec samego siebie, wobec swojego artystycznego rozwoju, wobec miłości, wresz¬cie wobec własnego człowieczeństwa. Albowiem poeta dostrzega, jak napór rzeczywistości, totalny gwałt i nienawiść, w jakich przyszło mu żyć i jakie musiał przyjąć za własne, powodują w nim straszliwą wewnętrzną deformację, odzierając go z młodości, wrażliwości, umiejętności przeżywania szczęścia, czyniąc zeń psychicznego kalekę. I może właśnie dlatego wśród tych ostatnich wierszy znaj¬dziemy wiele utworów poświęconych przelotnym chwilom szczęścia, obserwacji drzew, ptaków i obłoków, zachwytom nad subtelną urodą ukochanej, momentom zapamiętania się w miłości. Jak gdyby w bolesnym rozdarciu poeta pragnął zapisać siebie – z czasów sprzed pogromu, jednocześnie rozumiejąc, że ucieczka ani nie jest możliwa, ani też – dopuszczalna. Nie możemy nie wspomnieć o tych okolicznościach, jakie towarzy¬szyły Baczyńskiemu, kiedy podejmował tak brzemienną w jego życiu decyzję i dokonywał ostatecznego wyboru. Wszystkie utwory powstałe w latach 1943-1944, łącznie z dramatem i kilkoma utworami prozatorskimi, rozwijają jeden temat: ceny, jaką bohater, alter ego poety, musi zapłacić za dokonany wybór. Raz powzięta decyzja nie zwalnia bowiem od odpowiedzialności za jej wszystkie – tak daleko jak sięga wyobraźnia moralna – konsekwencje.6