Dworek szlachecki i jego mieszkańcy w literaturze

36. Dworek szlachecki i jego mieszkańcy w literaturze Właściwie kultura polska do końca II Wojny Światowej miała charakter ziemiańsko-dworkowy. Do¬piero założenia ustroju realnego socjalizmu doprowadziły do przekształcenia Polski w kraj, którego siłą przewodnią miała był siła proletariatu. W literaturze polskiej dworek szlachecki i życie jego miesz¬kańców jest więc obecny w każdej epoce. Literatura przynosi albo apoteozę, albo krytykę zie¬miań¬skie¬go stylu życia. Dworków szlacheckich znaleźć można bardzo wiele, np. dworek Doświad-czyńskich („Mi¬ko¬łaja Doświadczyńskiego przypadki”), dworek Podkomorstwa („Powrót posła”), dworek Sopliców („Pan Ta-deusz”), dworek Korczyńskich („Nad Niemnem”), dworek w Nawłoci Wielo¬sław¬skich („Przedwiośnie”), dwo¬rek Ziembiewiczów w Boleborzy („Granica”), dworek w Bolimowcach („Ferdydurke”). W okresie oświecenia dworek szlachecki był przedmiotem bądź krytyki, jako symbol zaścian¬ko¬wości i zacofania, bądź przedmiotem afirmacji, jako symbol oświeconego sarmatyzmu. Uosobieniem kry¬tykowanej ciemnoty jest dworek Doświadczyńskich z pierwszej części utworu „Mikołaja Doświd¬czyń¬skiego przypadki”. Mieszkańcy to państwo Doświdczyńscy oraz ich syn jedynak - Mikołaj, a także służ¬ba. Ojciec Mikołaja był typowym szlachcicem sarmatą - człowiekiem niewykształconym, o wąs¬kich zainteresowaniach. „ Nie wiedział o tym, co robili Grecy i Rzymianie, a jeżeli co słyszało Lechu i Cze¬chu, to pewnie w parafii na kazaniu”. Doszedł jednak nawet do stanowiska stolnika. Dworek Do¬świd-czyńskich charakteryzuje staropolska gościnność. Gościa dobrze przyjąć to upić się z nim - tak ro¬zumiana, doprowadziła ojca Mikołaja do nadwyrężenia zdrowia i uszczuplenia majątku. Matka Miko¬ła¬ja była wierną towarzyszką męża, parafialną szlachcianką, nie znającą miasta - wychowaną na wsi, nie¬obytą, niewykształconą. W takim dworku było sporo miejsca na ciemnotę, zabobon - niańki straszyły Mi¬kołaja złymi duchami i wampirami. Matka chwaliła go za donosy na służbę. W domu Doświd¬czyń¬skich nie przywiązywano wagi do nauki - Mikołaj rósł bez szkoły aż do czasu pojawienia się w domu wuja. Zupełnie inny obraz dworku znajdujemy w III części powieści, gdy Mikołaj wraca z wyspy Nipu, po śmierci rodziców. Bohater staje się zupełnie innym człowiekiem - szlachcicem oświeconym - wzo¬rem takiego szlachcica. Przede wszystkim Mikołaj zaczyna szanować pracę - poznaje jej wartość. Wpro¬wadza również nowatorskie zmiany przynoszące korzyści jemu i jego chłopom. Wprowadza oczyn¬szowanie w swoim majątku ku zdziwieniu sąsiadów. Jego chłopi zaczynają wyglądać dostatnio i chę¬tniej pracują. Mikołaj zaczyna działać także na forum publicznym, ale nieporządek w parlamencie znie-chęca go. Do dworku szlacheckiego wprowadza nas też Julian Ursyn Niemcewicz. Jest to dworek Pod¬ko¬mor¬stwa, a jego mieszkańcy to: Podkomorzy i Podkomorzyna, ich syn Walery - poseł związany ze skrzyd¬łem reform, amant Teresy - wychowanicy Podkomorstwa ( córki Starosty z pierwszego małżeństwa ). Po¬nadto goszczą: Modny Kawaler Szarmancki, zalecający się do Teresy, Starosta Gadulski spo¬krew¬nio¬ny z Podkomorstwem oraz jego żona. Komedię swą Julian Ursyn Niemcewicz napisał w celu po¬par¬cia stronnictwa reform w Sejmie. Wykorzystał ją dla ukazania charakterystycznych zachowań i postaw szla¬chty. Bohaterowie są uosobieniem typowych postaw społecznych. I tak Podkomorzy, jego żona, Wa¬lery i Teresa są światłymi obywatelami, którzy kierują się zasadą, że dom powinien zawsze ustę¬po¬wać krajowi. Kultywują tradycję, są otwarci na nowe poglądy lecz nie przyjmują ich ślepo, doceniają wy¬kształ¬cenie, angażują się w sprawy kraju. Walery jest posłem. Podkomorzy wyraża nadzieję, że reformy w Polsce uczynią ją rządną i poważaną w Europie. Boleje nad zrywaniem sejmów, nad nierządem. Jest świa¬domy egoizmu szlachty. Mówi: „Myśleliśmy o sobie, lecz nigdy o kraju” . Podkomorzy to człowiek o szerokich horyzontach - światły sarmata. Jego towarzyszką jest również światła szlachcianka, wy¬cho¬wująca syna i Teresę na dobrych obywateli i patriotów. Realizuje ideały światłej rodziny szla¬chec¬kiej. Ponieważ jest to komedia polityczna z celami dydaktycznymi, mająca wpłynąć na zmysły szlach¬ty, Niemcewicz piętnuje wady sarmatów. Przeciwieństwem światłych Podkomorzych jest rodzina Ga¬dul¬skich. Jest to przedziwny związek, który wytłumaczyć można względami materialnymi. Starosta jest uosobieniem głupoty, od pustosłownego gadulstwa po konserwatyzm. Przywiązany jest do wszy¬stkich uprawnień szlacheckich, zadowolony z tego, że „nierządem Polska stoi”. Jego żona jest kos¬mo¬po¬litką, wychowaną na mdłych romansach francuskich, niemalże wynarodowioną. Ci mieszkańcy dwor¬ku są skrytykowani i ośmieszeni. Gromy zbiera Gadulski ujawniający na każdym kroku pieniactwo i zaś¬ciankowość myślenia. W tej postaci ośmieszona jest skłonność szlachty do politykowania. Cha¬rak¬te¬ry¬styczna jest autorytatywność sądów pozbawionych wiedzy politycznej. O sojuszach politycznych Ga-dulski wypowiada się, uważając, że Polska nie powinna się bratać z żadnym sąsiadem, ale z jakimś dal¬szym krajem - Hiszpanią, Portugalią czy nawet Ameryką. Wiele krytycznych uwag wypowiada na te¬mat Sejmu. Jest oburzony tym, że Sejm dąży do zmian - jest apologetą czasów saskich, kiedy to „człek jadł, nic nie robił, miał suto w kieszeni”. Najbardziej oburza Gadulskiego fakt, że Sejm dąży do znie¬sienia liberum veto, które określa mianem „źrenicy wolności”. Boleje, że reformy dążą do ogra¬ni¬cze-nia władzy posła, który kiedyś mógł jednym głosem zatrzymać obrady sejmowe. Wypowiada też myśl, że poseł „gadać powinien”, że Sejm powinien był zwoływany raz na rok i trwał najwyżej 6 tygodni. Ga¬dul¬ski jest przeciwnikiem nowomodnego wykształcenia młodzieży. Twierdzi, że tak jak kiedyś wy¬star¬czy jej znajomość łaciny i prawa. Mówi, że to modne wykształcenie wszystko w głowie pomieszało. Ga¬dulski jako chwalca przeszłości, wypowiada myśl: „Ja, co nigdy nie czytam, lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało”. Kolejną postacią skrytykowaną przez Niemcewicza jest Szar¬mancki - złoty młodzieniec, który przehulał swój majątek. Jest on modnym fircykiem naśladującym cu¬dzoziemską modę. Poszukuje nowego źródła dochodów i dlatego ubiega się o rękę Teresy. Szar¬man¬cki należy do tej samej grupy, co Starościna, Mikołaj Doświdczyński, Żona Modna, Telimena, hrabia z „Pa¬na Tadeusza” - ślepo naśladującymi modę. Nuży go polityka, nie angażuje się w służbę ojczyźnie. Nie interesują go wydarzenia polityczne na świecie. Zapytany przez Walerego o walki we Francji, od¬po¬wia¬da, że uciekł stamtąd, bo wystraszyła go panująca nuda - pozamykano sklepy, nie wydawano żad¬nych przyjęć ani bali. Pozbawiony rozrywki musiał opuścił Francję. Najpiękniejszym dworkiem w polskiej literaturze jest Soplicowo opisane w „Panu Tadeuszu”. A¬dam Mickiewicz pokazał świat szlachecki, porównany przez Alinę Witkowską do starożytnych Pom¬pe¬jów. Historia szlachecka utrwalona w „Panu Tadeuszu” to próba utrwalenia w sztuce znikającego kształ¬tu życia i wyjęcia go spod władzy czasu. Ten trud zatrzymania czasu podjął Mickiewicz, gdyż widział, że sarmacki świat szlachecki ulega zmianom pod wpływem nowych zjawisk, pod naciskiem kultury ro¬syj¬skiej, w warunkach ucisku politycznego; a także chciał ten niedostępny dla polskiego emigranta świat szlachecki, powołał do życia - dał Polakom oderwanym od ojczyzny Polskę. Właśnie Soplicowo sta¬je się ekstraktem polskości, syntetycznym obrazem Polski, który już zanika ( bardzo często pojawia się wyraz „ostatni”). Chciał Mickiewicz uchronić ten świat, kulturę szlachecką od zapomnienia. So¬pli¬co¬wu zostały przyznane więc zalety kraju dzieciństwa, gdzie „człowiek po świecie biegał jak po łące”, a świat zdawał się mieć urok łąki. Świat soplicowski stwarza swoisty mikrokosmos. Jest oparty na ładzie i porządku. A porządek ten opiera się na etykiecie. Ta etykieta reguluje wszystkie ludzkie czynności, za¬chowania. Objaśnia, co jest właściwe dla wieku, płci, urzędu: „Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował I nigdy nie dozwalał, by chybiono względu Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu. Tym ładem - mawiał - domy i narody słyną, Z jego upadkiem domy i narody giną. Więc do porządku wykli domowi i słudzy I przyjezdny gość, krewny, albo człowiek cudzy Gdy Sędziego nawiedził, skoro pobył mało, Przejmował zwyczaj, którym wszystko oddychało.” W poemacie Mickiewicza ukazani są też strażnicy obyczajów, swego rodzaju mistrzowie ceremonii. Sę¬dzia, Podkomorzy i Wojski to żywe kodeksy zachowań. Wystarczy bowiem ich baczna obserwacja, by móc zorientować się w prawach. Oto Podkomorzy kilkakrotnie oddaje ukłony w tym samym po¬rząd¬ku („idąc kłaniał się damom, starcom i młodzieży”). On też „najwyższe brał miejsce za stołem” i było oczy¬wiste, że należało mu się ono „z wieku i z urzędu”, jako władzy powiatowej. Gdy jednak ktoś chy¬biał etykiecie, wówczas każdy z uosabiających wzory, podejmował się roli mentora, przypominającego pra¬widła etykiety. Tę rolę pełniły w „Panu Tadeuszu” nauki Sędziego (ważna nauka o grzeczności), Pod¬ko¬morzego (nauka nad modami), Wojskiego (refleksje łowieckie). Przemowy te, oprócz funkcji edu¬ka¬cyj¬nej, podkreślają istotną cechę kultury szlacheckiej - była to w dużej mierze kultura słowa, kultura wy¬po¬wie¬dzi. Nawet historia naszego kraju, zdaniem Sędziego, stanowiła nie tylko temat książkowy, lecz żyła i kwitła w kulturze rozmowy, „bo u panów rozmowa była to historyja żyjąca krajowo”. Poniekąd sam osta¬tni zajazd na Litwie okazuje się wynikiem krasomówczych walorów Gerwazego, który przekonuje i agi¬tuje. Soplicowo było oporne naciskowi świata zewnętrznego. Wręcz narzucało swój ład wewnętrzny, wła¬sny rytm tym, którzy przybywali. Stąd o Soplicowie panowała pochlebna opinia w powiecie, jako o „cen¬trum polszczyzny, gdzie się człowiek napije, nadysze ojczyzny”. W Soplicowie nietknięte przez czas zachowały się tradycje staroszlacheckie. Świadczy o tym nawet wystrój dworku (zegar z ku¬ran¬tem, obrazy przodków). Mieszkańcy dworku to szlachta kontuszowa, szlachta sarmacka, która nie jest głę¬boko wykształcona, ale przywiązana do szlacheckich obyczajów, którym hołduje Soplica. Soplicowo przy¬należy do kraju idylli - jest to polska odmiana pejzażu sielskiego - biały dwór położony na wzgórzu, oto¬czony zielenią polskich drzew, wśród pól uprawnych zamkniętych ciemną ścianą lasu, to miejsce pięk¬ne i szczęśliwe. W białych ścianach tego dworku odprawia się ceremonia życia celebrowanego z wdzię¬kiem, powagą i zrozumieniem dla odwiecznych uroków świata, jakich dostarcza dobrze zao¬pat¬rzo¬na spiżarnia, dobra kuchnia, stare wino i dobrane grono biesiadników. Ich dobrał Mickiewicz z wielką uwa¬gą. Żadnych w tym gronie ludzi nijakich. Każda postać jest ciekawa, barwna, o której warto opo¬wia¬dać historie, jak o Jacku Soplicy. Każda jest oryginalna - ma swoje dziwactwa. Jest to społeczność zam¬knięta, w której każdy ma szansę stania się bohaterem zaściankowej sagi. Stąd w „Panu Ta¬de¬u¬szu” ludzie noszą nie tylko imiona, ale imioniska (przydomki kształtujące ich odrębność ), np. Bartek Pru¬sak, Rębajło, Maciek Kurek. W tych opowieściach wspominane są spory, pojedynki, np. o Kusego i So¬koła czy spór Domejki z Dowejką. „Pan Tadeusz” to pochwała polskiego domu, tradycji, rytmu życia, oby¬czaju zgodnego z rytmem natury.