Dokładne omówienie powieści "Noce i dnie"

Temat: "Noce i dnie" - omówienie. Powieść "Noce i dnie" (opublikowana w latach 1932-1934), zaliczana do gatunku sag rodzinnych, jest najwybitniejszym dziełem Marii Dąbrowskiej. Autorka na przestrzeni lat 1863-1914 (powstanie styczniowe - wybuch pierwszej wojny światowej) ukazuje proces przeobrażeń społecznych szlachty, będących rezultatem rozwoju kapitalizmu i uwłaszczenia chłopów na ziemiach znajdujących się pod zaborem rosyjskim. Zmiana stosunków społecznych i warunków życia prowadzi do przeobrażeń psychiki ludzkiej, do tworzenia się nowych postaw, nowych konfliktów. W okresie, kiedy powstawała powieść Dąbrowskiej, w świecie literackim panowała moda na reportaż, psychoanalizę i tak zwaną "czystą formę". Dąbrowska zwycięsko przeciwstawiła się tym tendencjom, stosując w swym utworze tradycyjną formę epickiej narracji. Tradycyjny narrator epicki zna od początku przebieg wydarzeń, co zmusza pisarza do rezygnacji z efektownych zwrotów, zaskoczeń i katastrof, charakterystycznych na przykład dla form dramatycznych. Przedmiot narracji ujmuje autorka jako jednolitą całość, nie wybierając rzeczy mniej lub bardziej ważnych. Swoje sądy i opinie przedstawia autorka w postaci nieosobowych formułek, zwanych aforyzmami. Za pomocą tych aforyzmów interpretuje autorka działania bohaterów, stara się wydobyć i ukazać głębsze przyczyny i sens. Poprzez aforyzmy i na przykładzie jednostkowych losów ludzkich tworzy autorka etyczny system wartości. Reprezentantem postawy moralnej samej autorki jest Bogumił Niechcic, bohater typu pozytywistycznego, dla którego istotnym sensem życia jest praca, chęć niesienia pomocy innym, afirmacja życia i wiara w innych ludzi: "Patrząc na jego twarz spoglądało się niby w czysty przestronny dziedziniec, wiodący do bezpiecznego domu". Tak więc Bogumił stanowi pewien ideał moralny, pewien wzór osobowy godny naśladowania. Przeciwieństwem Bogumiła jest Barbara, stanowiąca jaskrawy kontrast z postacią Bogumiła. Najbardziej charakterystyczną cechą Barbary jest "niezgoda na życie", będąca wynikiem niezaspokojonych aspiracji, niewygasłych nadziei i zawiedzionej miłości. Niezwykle charakterystyczny jest jej lęk przed uczestnictwem w życiu, nieufność do ludzi, stałe przeżywanie porażek i nieszczęść, rodzące "wieczny niepokój". Na przykładzie skomplikowanych i różnorodnych kolei losu rodzin Niechciców i Ostrzeńskich Dąbrowska stara się ukazać zachodzący wówczas proces przeobrażeń społecznych warstwy szlacheckiej. Rodzina Niechciców początkowo nie różni się wcale od pozostałej "braci szlacheckiej", wychowując dzieci tak, aby je uchronić od zgubnych wpływów z zewnątrz i załatwiając wszelkie sprawy życiowe w obrębie własnego środowiska. Dopiero dziad Bogumiła Niechcica Maciej zaczął się alienować ze swego środowiska, a przejawem tego wyobcowania było pojawienie się w domu Niechciców ludzi z zewnątrz, uczonych, profesorów, działaczy politycznych. Ludzie dziwili się jego poczynaniom, które nie przyniosły Niechcicom ani poważania, ani majątku, wręcz przeciwnie, doprowadziły do zubożenia rodu, który dał się zauważyć szczególnie po wojnie 1830 roku (powstanie listopadowe). Syn Macieja Michał odziedziczył po ojcu już tylko majątek Jarosty, a także "niespokojne usposobienie". U progu swego samodzielnego życia ożenił się z Florentyną Klicką, nowicjuszką dominikanek. Uboga panna choć o znakomitym nazwisku zdecydowała się wstąpić do klasztoru, aby nie korzystać z łaski bogatych krewnych. Michał wykradł Florentynę z klasztoru, a chociaż państwo młodzi uzyskali rozgrzeszenie i mogli się pobrać, zachowanie Niechcica zostało ocenione jako skandaliczne. Michał jednak mało przejmował się tą opinią okolicznej szlachty, przyjaźni i poważania szukając wśród ludzi nauki czy też działaczy politycznych. Takim właśnie człowiekiem był ojciec Bogumiła. Bogumił mając piętnaście lat wziął wraz z ojcem udział w powstaniu styczniowym 1863 roku. Po upadku powstania majątek rodzinny Jarosty został skonfiskowany, a Michał Niechcic zesłany na Syberię. Żona udała się wraz z nim na wygnanie, pozostawiając syna Bogumiła pod opieką krewnych, którzy uważali Macieja i Michała za wariatów. Bogumił uciekł od krewnych i na wiele lat ślad po nim zaginął. Jego ojciec zmarł w syberyjskiej tajdze, a matka Florentyna powróciwszy do ojczyzny, nie mając żadnych środków do życia została gospodynią w bogatym dworze w Krępie, a kiedy już nie miała sił do pracy, została rezydentką i zamieszkała ze swym bratem, chorym umysłowo byłym powstańcem Klemensem Klickim w maleńkiej oficynie. Natomiast Bogumił, powróciwszy po latach tułaczki do rodzinnych stron, został rządcą majątku w Krępie. Tak więc Niechcicowie reprezentują tę grupę patriotycznej szlachty, która utraciła swe majątki na skutek represji rządu carskiego. Represje, zsyłka na Sybir, konfiskata mienia spowodowane były udziałem szlachty w powstaniu. Szlachta ta nie potrafiła jednak zerwać silnych związków łączących ją z ziemią, z pracą na roli. Kiedy pozbawiono tych ludzi własnego majątku, zatrudniali się jako rządcy w dobrach innych, bogatszych właścicieli ziemskich, gdyż sama praca na roli dawała im radość i satysfakcję. Takim właśnie człowiekiem był Bogumił, który w Krępie i później w Serbinowie pracował tak jak na własnej ziemi. Nieco odmiennie kształtowały się losy rodziny Ostrzeńskich, które doprowadziły do przekształcenia się szlacheckiego rodu w reprezentantów inteligencji pracującej. Dziad Barbary, Jan Chryzostom Ostrzeński, utracił majątek Lorenki "z powodu niepomyślnych okoliczności natury gospodarczej". Nie alienował się on jednak ze swego pospolitego, szlacheckiego środowiska, jak na przykład dziad i ojciec Bogumiła Niechcica, a wprost przeciwnie, "wszyscy go lubili, gdyż ze wszystkimi pił, polował, grał w karty i tańcował". Najbardziej podobny do ojca był syn Adam, który rychło stracił swą drobną dzierżawę i przeniósł się do miasta, gdzie został urzędnikiem skarbowym, podczas gdy jego bracia dorobili się z powrotem własnych mająteczków. Adam ożenił się z Jadwigą Jaraczewską, dla której to małżeństwo miało być karą za to, że ośmieliła się zakochać w guwernerze, który na dodatek był demokratą i człowiekiem mieszczańskiego pochodzenia. Adam Ostrzeński szybko przehulał obydwa folwarki żony, którą zresztą zaniedbywał dla innych kobiet. Ostrzeński zginął od uderzenia pioruna, kiedy najmłodsze z jego dzieci, córka Barbara miała pięć lat. Wtedy Jadwiga, wdowa z czworgiem dzieci, przeniosła się do Kalińca, gdzie otworzyła stancję. Po powstaniu styczniowym, w którym najstarszy syn Daniel został ranny w nogę, utraciła resztki majątku. Wykorzystała jednak wszelkie dostępne możliwości, aby Danielowi umożliwić ukończenie gimnazjum, a potem wydziału przyrodniczego Szkoły Głównej. Syn Julian miał zostać inżynierem, a studia odbywał w Petersburgu. Jadwiga Ostrzeńska widząc jak niestałe są korzyści płynące z posiadania majątku i honory wynikające z urodzenia pragnęła, aby synowie jej zdobyli wykształcenie. Zdolna była do największych poświęceń, żyła z córkami Teresą i Basią w skrajnym ubóstwie. Wkrótce jednak Daniel został wykładowcą przyrody w prywatnej szkole w Kalińcu, także Teresa została nauczycielką w gimnazjum, a najmłodsza Basia po ukończeniu szkoły zaczęła udzielać lekcji w prywatnych domach. Tylko brat Julian po ukończeniu szkoły przyjął "dobrą posadę" w Petersburgu. W domu Jadwigi Ostrzeńskiej zaczęli się teraz spotykać młodzi ludzie, czytano wspólnie zarówno dzieła naukowe, jak i ballady Mickiewicza, grano etiudę rewolucyjną i preludium powstańcze Chopina, a więc panowała tu prawdziwie intelektualna i patriotyczna atmosfera. Po pewnym czasie Daniel żeni się z córką z ziemiańskiego domu Michaliną Poleską, Teresa także wychodzi za mąż za Lucjana Kociełła, a Barbara przeżywa swą pierwszą, młodzieńczą, nieszczęśliwą miłość, której wspomnienia będą ją dręczyły przez całe niemal życie. Józef Toliboski, ukochany Barbary, okazał się niegodny jej uczuć, ponieważ porzucił Basię, aby ożenić się z brzydką, ale bogatą panną Narecką. Państwo młodzi zamieszkali w Borownie, majątku panny młodej, natomiast Barbara po pewnym czasie zdecydowała się wyjść za mąż za Bogumiła Niechcica. Na przykładzie rodziny Ostrzeńskich Dąbrowska przedstawiła proces przekształcania się szlachty w inteligencję, spowodowany utratą majątków. Jak się okazuje, przyczyny utraty majątków były różnorodne, obok konfiskat spowodowanych patriotyczną postawą Polaków należy również wymienić też hulaszczy tryb życia i nieumiejętność dostosowania się do nowych warunków gospodarczych. Epicki charakter "Nocy i dni" powoduje, że utwór ten jest często porównywany z takimi wybitnymi osiągnięciami epiki powieściowej, jak "Nad Niemnem" Elizy Orzeszkowej, "Emancypantki" Bolesława Prusa czy "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego. Ze względu na wybór gatunku powieściowego powieść Dąbrowskiej jest polskim odpowiednikiem takich utworów, jak "Buddenbrookowie" Tomasza Manna, "Saga rodu Forsytów" Galsworthy'ego, "Rodzina Thibault" Rogera Martina du Garda.