Człowiek zlagrowany w opowiadaniach Borowskiego

TEMAT: Człowiek zlagrowany na kartach opowiadań T. Borowskiego. Borowski pisze z punktu widzenia kogoś, kto przeżył obóz i stara się pokazać, jaką cenę należało zapłacić chcąc przetrwać: „Musimy bawić się w Auschwitz jak umiemy1. Jak inaczej wytrzymać”. Chcąc przeżyć należało: • zadeklarować się na dobrym stanowisku, zadekować się na wygodnej funkcji, np. sanitariusza; • wmówić sobie, że obóz to rzecz normalna i dostosować się do jego wilczych praw: chodzić na spacery, iść za karteczką do puffu, uczestniczyć w koncercie, meczu bokserskim, ślubie Hiszpana, lub grać w piłkę; • należało próbować normalnie żyć i przechodzić obojętnie obok bloku 10, gdzie kobiety to doświadczalne króliki, którym szczepi się tyfus, malarię i sztucznie zapładnia; nie zauważać, że ludzie są bici, wybierani do gazu, ważą po 30 kg i otrzymują karę chłosty za jedzenie niedopieczonej ludzkiej wątroby; • trzeba było poddać się systemowi, w którym złamano solidarność milionów ludzi, poszczuto człowieka na człowieka, a potem wystarczyło kilku kierujących, by inni ginęli taśmowo; człowiek otrzymywał numer, pryczę, snu tyle by móc pracować, jedzenia tyle, by móc nie zdechnąć, a jednocześnie niewolnicza praca i nieprawdopodobne męczarnie, np. setki przysiadów, picie wody do uduszenia. Narrator jako inteligent zadaje szereg pytań. Nurtuje go dlaczego była tak przerażająca bierność ofiar i jak to możliwe, że powstały obozy. To, że ludzie byli przerażająco bierni wynikało z nadziei, iż komory wszystkich nie pomieszczą i uda się przetrwać. Z tego powodu 10 tyś. mężczyzn widząc auta pełne nagich kobiet wołających ratunku nawet nie drgnie. Z tego powodu Mojsze pośle ojca do gazu ze słowami: „Potem pogadamy”. Tadeusz doszedł do wniosku, że obozy historii ludzkości nie były niczym nowym. Za taką samą cenę niewolniczej pracy powstały egipskie piramidy i greckie posągi. Doszedłszy do takiego wniosku pisze: „Nie ma piękna, jeśli w nim leży krzywda człowieka. Nie ma prawdy, która tę krzywdę pomija. Nie ma dobra, które na nią pozwala”. Według narratora opowiadań przyczyna zaistnienia obozów to chęć osiągnięcia zysku. Z bezpłatnej pracy milionów ludzi korzystały zwłaszcza znane niemieckie firmy: Wagner od wodociągów, Zimens od elektryczności. Komentarz do tego faktu brzmi: „Ten z nas, który przeżyje musi kiedyś zażądać równoważnika tej pracy. Nie pieniędzy, nie towaru, ale twardej kamiennej pracy”. Nawet w tak ekstremalnych warunkach jak obozowe zdarzali się ludzie, którzy potrafili ocalić w sobie wrażliwość. Toleczka mówił ciągle o matce, wierzył, że po wojnie nie będzie granic, państw, obozów i zabijania. Wywołał współczucie u tak zobojętniałego więźnia jak Hleber. Za drutami choć głęboko ukryte powracały marzenia o życiu na wolności, o spokoju i odpoczynku. Oczekiwano listów, z nadzieją myślano o przyszłości. Borowski w opowiadaniach próbował pokazać jak przemoc i warunki życia upływają na moralność ofiar. Okupowana Warszawa to przedsionek Oświęcimia. Złodziejstwo jest uważane za normalne, żadna pomoc nie jest bezinteresowna, potrzebujący pomocy nie budzą współczucia. Nic nie przeszkadza, by bogacić się kosztem ofiar (getto). U Borowskiego nie ma schematu kat - niewinna ofiara. Sami więźniowie znęcają się nad słabszymi i podległymi. Przy krematoriach pełnią służbę inni więźniowie. Zasadą u hitlerowców było stworzyć taki system, by sam dobrze działał. Transport to okazja do zdobycia jedzenia i odzieży. Bohater jest przyzwyczajony do tłumu przed krematorium, widoku trupów, pozostaje obojętny wobec muzułmanów, nie ma w nim litości, lecz złość, nie zdobywa się na bunt, myśli tylko o tym, by przetrwać w miarę wygodnie: jako pomocnik kapo (Dzień na Harmenzach), jako sanitariusz (U nas, w Auschwitzu) lub jako zabrany na rampę (Proszę państwa do gazu). Jest to człowiek zlagrowany, czyli przystosowany do otoczenia, bo inaczej nie mógłby przeżyć. Aby przetrwać trzeba było wykazać się sprytem, zaradnością, wykorzystać protekcję, a więc ulec demoralizacji. Takie wartości jak miłość bliźniego, więzi rodzinne, czy wręcz kultura europejska przestały istnieć. Prozę Borowskiego określa się jako behawiorystyczną. Nie wdaje się w analizę psychiki więźnia, rejestruje tylko zachowania, odruchy. Ludzkie zachowanie to łańcuch bodźców i reakcji. Komenda kapo to zrozumiały sygnał, reakcja jest utrwalona, oczywista. Uczucia zostały zastąpione przez elementarne odruchy. Narrator opowiadań to przeciętny więzień. Reprezentuje tych, co przeżyli, a więc jest uodporniony na zło i poniżenie. Odstępstwa od norm moralnych ma jednak granicę. Dopóki więzień robił to, do czego był zmuszany można go usprawiedliwiać. Jeśli stawał się nadgorliwy, przechodził na stronę oprawcy. Degradacja wartości u więźnia widoczna jest w języku. Posługuje się on obozowym żargonem, np. kapa, kremo, a przede wszystkim pisze tak, jakby odpowiadało mu życie w obozie. Borowski wręcz oskarżony był o nihilizm (lekceważenie wszelkich wartości). Cynicznie miesza makabrę z groteską. Widać to już w tytułach, np. U nas w Auschwitsu, Proszę państwa do gazu. Opisując przyrodę mówi: „Wiosna pachnie, będą się ludzie topić w błocie”. Przyroda jest dla więźniów obca, obojętna na ich cierpienia. Postawa Borowskiego to pozorny nihilizm, gdyż daje dowód poprzez takie pisanie, jak wielkie spustoszenie w psychice i moralności poczynił faszyzm. Specyficzne jest pojęcie tragizmu w odniesieniu do ofiar. Dotąd bohaterowie literaccy mieli możliwość wyboru, więźniom odmówiono nawet prawa do życia.