Człowiek wobec Boga, świata, życia, śmierci w literaturze renesansu, baroku i średniowiecza

Każda epoka zaznaczyła się w dziejach naszego kraju innym akcentem. Poszczególne okresy literackie są tylko relacją dawnych minionych dziejów, ale stanowią dowód tego, że poprzednie pokolenia rozwijały swą kulturę, wiedzą i religią. Rozwój ten na przestrzeni dziejów dostosowany był do nastroju i ducha panującej epoki do wznowionego światopoglądu i uznawanej filozofii. Ludzie zmieniali się, a wraz z nimi poglądy na świat, życie i śmierć. Literatura polska zanotowała wiele różnorodnych przekonywujących dzieł, traktujących o owych przemianach. Człowiek jako istota najdoskonalsza, był różnie przedstawiony przez różnych poetów, artystów, zależnie od panujących tendencji. Inaczej było w średniowieczu dobie teocentryzmu, inaczej w renesansie, punktem zbornym było jednak to, iż człowiek świadomy swej znikomości wobec Boga, chwalił zalety i wszechmoc stwórcy. Poeci wielbiąc pana niebios starali się aby, odbiorcy poprzez kontakt z literaturą, pojmowali Boga w świecie i sens naszej egzystencji, jako piękne i dobre , ustawione przez samego Ojca, wieki średnie- media tempora- zostawiły po sobie bogaty dorobek kultury i literatury. Główne miejsce wśród krótkich dzieł średniowiecza zajmuje „Bogurodzica” . Owa najdawniejsza pieśń religijna odzwierciedla duchowość epoki i dlatego zasługuje na uwagę. Powstała w XII/XIII wieku i stała się dla Polaków – Carmen patriem - towarzysząca im , od wszelkich uroczystości kościelnych począwszy i skończywszy na krwawych bojach. „Bogurodzica” zachwyca swoją treścią i melodią, niewyszukaną a aczkolwiek świadczącą o kunszcie twórcy. Zgodnie z duchem epoki, panującymi przekonaniami w centrum zainteresowania był Bóg. Jego obecność determinowała ludzkie życie i postępowanie. Teocentryzm i asceza towarzyszyły ludziom średniowiecza. Człowiek wobec Boga – Boga stwórcy stanowił bardzo małą wartość, dlatego utwory wieków średnich uniżoności, pokory i poddania się woli Boga. Ludzkie życie grzeszne i rozwiązłe, wymagało naprawy i sprostowania. Asceza nie była podejmowana przez wszystkich, dlatego potrzebna była orędowniczka ludzi i pośredniczka, by wyjednać łaskę u Boga. Taką osobą była Matka Boska ,szczególnie lubiana i szanowana. Wyjednywała łaskę u syna a po śmierci życie wieczne. Taką głęboką wymowę posiada właśni „Bogurodzica”. Stała się ona tak popularna, że z dwóch zwrotek jej objętość wzrosła do 22. Jest do dziś pieśnią wykonywaną na uroczystościach państwowych, kościelnych i przypomina nam o bogatej tradycji i korzeniach naszej wiary. Jest również niezaprzeczalnym zabytkiem języka polskiego. Średniowiecze trwające około 11 stuleci wykształciło tzw. Wzorce osobowe. Dzięki owym normom, postępowi ludzie wiedzieli jak należy postępować i żyć, aby sprostać wymaganiom owych wzorców. Społeczeństwo średniowiecza podzielone było na stany, z których każdy miał odmienny status majątkowy i społeczny. W każdej z klas wiedziano dobrze jakie ideały sylwetek ludzi naśladować, aby prawidłowo formować swoje przymioty. Rycerze dążyli do tego aby zasłużyć na miano rycerza doskonałego: walecznego, oddanego sprawom ojczyzny i dążącego miłością rycerską wybrankę serca. Elitarną odmianą rycerza doskonałego był ideał władcy. Idealnym rycerzem nie tylko Francuzów, był Roland, któremu dorównanie było marzeniem wielu rycerskich serc. Na szczególną uwagę zasługuje literatura hagiograficzna. Przedstawiając np. „Legendę o św. Aleksym” mamy do czynienia z wzorem ascety. Ideał ascety oddanego Bogu, stroniącego od zabaw, żyjącego w ubóstwie, prawego , zyskującego chwale na ziemi i w niebie. W opisie życia św. Celowo wyolbrzymiano, cechy , zasługi i cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym. Wszyscy boimy się śmierci , ale dla wielu z nas temat ten jest nie obcy choćby z literatury. Jest to jedna siła, która równa z e sobą wszystkich. I niezależnie od , położenia społecznego, majątku, wykształcenia porywa wszystkich w dance macabre. Przedstawiona różnorodnie np. poprzez alegorię, stanowi temat wielu utworów m. in. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” . Kto przeczyta ten utwór mimo woli pomyśli; momento mori. Realistycznie ukazana śmierć, miała skłonić ludzi średniowiecza i zresztą wszystkich odbiorców do refleksji nad życiem gdzie wszystko to vanitas. Panujący w średniowieczu nastrój przepełniony oddechem śmierci, nasycona wieloma pierwiastkami mistycznymi, wbrew pozorom, nie zachwycał ludzi, mimo iż duchowieństwo nie mało trudu włożyło w to, aby człowiek lękał się Boga, praktykował ascezę, pamiętał o śmierci. Ludzie renesansu nadając średniowieczu, zabarwili go ujemnie widząc w nim zacofanie, ciemnotę, bezpłodność. Bo jak mieli traktować wieki średnie ludzie odrodzenia, humaniści z wielkiego świata; Renesans niósł ze sobą inne wartości i postawy, których średniowiecze przecież nieść nie mogło. Antropocentryzm i teocentryzm to przeciwne pojęcia, które również odzwierciedlają różne nastroje tych dwóch epok. Człowiek w renesansie postrzegany był jako istota myśląca, a jego życie jako czas spędzany na nie używaniu żywota, pociech życiowych. Popularny był hedonizm, radość życia. O śmierci pamiętano, ale nie zadręczano się jej istnieniem. W przeciwności do epoki poprzedniej ten okres ma barwy optymistyczne, żywe które to kolory wykonywali twórcy odrodzenia z Janem Kochanowskim na czele. Jego radość życia we fraszkach, gdzie poucza o zasadach życia, postępowania, zaleca umiar. Ulubiony gatunek J. Kochanowskiego fraszki, przepełnione są humorem, ale i nudą nostalgii. „Nie porzucaj nadzieje, jako się jakkolwiek dzieje”, to dewiza Kochanowskiego. Traktuje poeta świat, jako ogromny dar od Boga. Podziękowaniem złożonym Bogu przez Kochanowskiego jest hymn „Czego chcesz od nas Panie” zakończony prośbą „Chowaj nas póki raczysz na tej niskiej ziemi” . Tren ten świadczy o tym, że na tym świecie jest nam dobrze, jesteśmy szczęśliwi. Kochanowski jako głęboki patriota, nie zapomniał o ojczyźnie. Sławił ją w pieśniach, bronił jej godności i cnót. W „Odprawie posłów greckich” zaznaczył co prawda delikatnie, polski koloryt. Nie tylko on troszczył się o losy państwa. Towarzyszył mu A. F. Modrzewski pisząc „De republica emen danda” , Mikołaj Rej krytykujący stosunki społeczne w „Krótkiej rozprawie…” Odległy ich następca to Wacław Potocki, wybitny przedstawiciel baroku, Również okazał się wielkim patriotą. W utworach „Nierządem Polska stoi” , „Pospolite ruszenie”, wytyka wady społeczeństwa przed samozniszczeniem. Barokowy przedstawiciel Daniel Naborowski, tworzył w obliczu stwierdzenia: „Vanitas ramitatum et omnia vanitas”. Marność żywota, jego krótkość, przemijalność to tematy najczęściej poruszane przez Naborowskiego. Jego utwory „Marność” , „Krótkość żywota” przypominają swoją wymową atmosferę średniowiecza. Rzeczywiście barok w obliczu kontrreformacji zbliżył człowieka do Boga, w tym sensie, że przywrócił hasło śmierci nieuniknionej marności i przemijalności.