Cechy i światopogląd romantyzmu

1. Cechy romantyzmu, światopogląd, epoka. Genezę terminu "romantyzm" (ang. romanticism, fr. romantisme, niem. Romantik ) J.Kleiner wyprowadza z łacińskiego słowa "romanus". W średniowieczu wyrażenie "lingua romana" oznaczało języki nierzymskie. W przeciwieństwie do łaciny zwano romańskim język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galijskich. Z nazwy języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w takim języku : "romance, romans, romant". Były to powieści o niezwykłych, awanturniczych i fantastycznych przygodach. W takim właśnie sensie pojawia się po raz pierwszy w XV w wyraz romanticus (romantyczny), a później używany jest w odniesieniu do dramatu szekspirowskiego i hiszpańskiego. Stopniowo przymiotnika tego zaczęto używać do oznaczenia pewnego typu zjawisk, podobnych do tych, jakie występowały w romansach: w odniesieniu do cech ludzkiego usposobienia oznaczał idealistę, marzyciela kogoś przesadnie uczuciowego , a w odniesieniu do otoczenia,pejzażu - coś malowniczego, nastrojowego, budzącego silne emocje. Terminu romantyzm używa się w dwu znaczeniach, na określenie: • prądu ideowego, artystycznego i filozoficznego końca XVIII wieku i pierwszej połowy XIX wieku będącego reakcją na założenia racjonalizmu i klasycyzmu • typu osobowości, typu zjawisk, których cechami charakterystycznymi są: skłonność do marzeń, oderwanie od rzeczywistości , tajemniczość, malowniczość, poetyczność, fantastyka. Nowy prąd artystyczno-filozoficzny powstał jako reakcja na hołdujący ścisłym regułom i zasadom klasycyzm. Ideowe i literacki założenia romantyzmu opierały się na irracjonaliźmie, fantastyce, nieregularności i odrzucaniu wszelkich norm tworzenia, odwołaniu się do uczucia, wiary oraz wyobraźni odbiorcy. Kierunek ten, wpisując się w nurt sztuki dionizyjskiej, odrzucał racjonalizm i materializm, świat postrzegał jako żywy, ciągle stający się organizm, który poznać można jedynie za pomocą wyobraźni i intuicji. • Niezadowolenie z rzeczywistości i chęć jej dopełnienia • historycyzm: szczególne upodobanie średniowiecza • ludowość inspiracja folklorem • fantastyczność (szukanie inspiracji w świecie fantastyki) • rozszerzenie sfery tematycznej Romantyzm europejski powstał w latach 90 XVIII wieku i trwał do lat 40 XIX wieku. W Polsce granice epoki wyznaczają: rok 1822 - data wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza oraz 1863 - data wybuchu powstania styczniowego. Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo, niezmienne prawa - hasła obalone przez rewolucję francuską. Filozofowie romantyzmu proponowali odmienną wizją świata jako żyjącego i rozwijającego się organizmu. Ważne postacie dla romantycznej filozofii : Immanuel Kant głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od poznającego go podmiotu. Do wrażeń zmysłowych bowiem człowiek dodaje wyobrażenia. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które usiłuje uogólnić swe doświadczenie świata (idee duszy,Boga). W nurcie filozofii mają swe źródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej - idealizm i indywidualizm. Z nazwiskiem Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki - imperatyw kategoryczny - konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się prawem powszechnym. Jan Gottlieb Fichte woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki. Za jedną z najważniejszych wartości uznawał wolność. Ogromne znaczenie przypisywał możliwościom jednostki (indywidualizm). Jej możliwości kreacyjne stawiał na równi z mocą Boga. Fryderyk Shegel zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie było dlań aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i odbiorcą. Wilhelm Schelling wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część widzialna tego bytu to przyroda, część niewidzialna - duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej wyobraźni, symbolu i mitu. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznania rzeczywistości , najwyższy ludzki twór. Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do "ducha " do nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcje miłości romantycznej jako uczucia , które ma wymiar kosmiczny - od miłości zmysłowej, miłości do kobiety poprzez więź z bliźnimi, z narodem sięga aż w sferę nieskończoności (Konrad w III części Dziadów). Geogr. Wilhelm Fryderyk Hegel głosił, że byt, więc historia, to zjawiska intelektualne, które nieustannie się rozwijają. Rozwój ten ma charakter logiczny.Dzieje świata nie są mozaiką przypadkowych wydarzeń , lecz celowym wcielaniem się "ducha świata" w losy narodów, które powołane są do pełnienia swoich misji w dziejach. W szczególny sposób posłannictwo dziejowe pełnią jednostki wybitne. Postawy i pojęcia romantyczne: Bajronizm - określał nowy typ bohatera, odznaczającego się indywidualizmem i postawą buntu wobec otaczającej rzeczywistości, wyrastającego ponad otoczenie. Bohater G.Byrona to postać tajemnicza, dumna , poddana działaniu silnych, często przeciwstawnych emocji, rozdarta wewnętrznie. Werteryzm - termin określający osobowość bohatera literackiego, i równocześnie model zachowania związany z osoba głównej postaci Cierpień młodego Wertera J.W.Goethego. Oznacza nadmierną uczuciowość, skłonność do marzeń i egzaltacji, tendencje do poetyzacji rzeczywistości, bunt wobec obowiązujących zasad i norm oraz pesymistyczne poczucie bezsensu życia ("ból istnienia"), którego efektem staje się samobójcza śmierć. Wallenrodyzm - postawa bohatera, który poświęcając życie w obronie niepodległości ojczyzny , w walce z silniejszym wrogiem posługuje się podstępem i niemoralnymi metodami walki, stając się człowiekiem dwulicowym. Prometeizm - postawa wyrażająca się indywidualistycznym buntem wobec natury, Boga i ograniczających człowieka reguł życia społecznego, przeprowadzonego w imię poświęcenia swojego życia dla szczęścia ludzkości. Tyrteizm - aktywna postawa społeczna , jaką powinien zajmować romantyczny poeta wobec współczesnych zdarzeń. Oznaczał połączenie twórczości i czynu, myśli i działania; na wzór spartańskiego wodza Tyrteusza. Mesjanizm - odwołujący się do judaistycznej koncepcji Mesjasza zespół historiozoficznych przekonań, przyznający wybitnej jednostce lub narodowi misję zbawienia świata drodze ofiary, cierpienia i śmierci. Wieszcz - szczególna koncepcja poety , który wykreowany jest na duchowego przywódcę narodu, przewidującego przyszłe dzieje Polski. Artysta natchniony, wznoszący się ponad ludzkość. Idealizm - dominujący w romantyźmie kierunek filozoficzny, uznający wyższość i pierwszeństwo ducha oraz myśli nad materią. Mistycyzm - wiara w wyższość poznania intuicyjnego nad rozumowym, przekonanie iż dzięki uczuciu i ekstazie religijnej można dostąpić całkowitego zespolenia z Bogiem. Irracjonalizm - przekonanie o możliwościach pozarozumowego poznania bytu, z pomocą intuicji, wiary, szaleństwa. Orientalizm - wprowadzenie do literatury motywów związanych z kulturą Wschodu, odmiana egzotyzmu, szczególnie popularna w romantyźmie, współtworząca koloryt lokalny i umożliwiająca kreację tajemniczego , niezwykłego bohatera. Gatunki literackie romantyzmu: • ballada • powieść poetycka • poemat dygresyjny • nowy typ dramatu (forma otwarta) • powieść historyczna • sonet • oda • hymn • elegia Muzyka • prekursorem Ludvig van Beethoven -> żywioł uczuć i emocji • idea synestezji (odbieranie świata za pomocą różnych wrażeń zmysłowych) • wzrost znaczenia opery -> Karol Weber, Giacomo Meybeer • wybitni kompozytorzy: F.Schubert, Robert Schumann, Niccolo Paganini, Franciszek Liszt, F.Chopin Ryszard Wagner = reforma opery Malarstwo • zainteresowanie naturą jako samoistnym, tajemniczym bytem • człowiek i jego samotność • bogata paleta kolorów • posługiwanie się kontrastem i symboliką • F.Goya, William Blake, Eugene Delacroix 10. Cechy powieści poetyckiej. Pow. • Łączy epikę i lirykę • synkretyzm, czyli wzajemne przenikanie się w utworze różnych tendencji rodzajowych i gatunkowych (ballada, pieśń, powieść, partie liryczne i opisowe, dialog) • fabuła nasycona dramatyzmem • fragmentaryczność utworu • gatunek ukształtowany w epoce romantyzmu • Polska -> Malczewski, Mickiewicz; twórca Walter Scott • opowiadanie i opis silnie zsubiektywizowany • wprowadzenie narratora, który zwraca się wprost do czytelnika • bohater może być maską autora • luźna kompozycja pełna niedomówień, epizodyczność • achronologiczność zdarzeń, inwersja czasowa • kreacja bohatera: bohater bajroniczny u Byrona bohater walenrodyczny u Mickiewicza • Byron wprowadza orienatalną scenerię i bohatera z tajemniczą biografią, owładniętego silnymi namiętnościami • postacie, których działania cechuje prometejski bunt i dominacja motywów natury uczuciowej 8.Konrad Walenrod jako typowy bohater romantyczny. Rola poety i poezji. Tragiczne wewnętrzne rozdarcie, cechujące osobowość Konrada, Wynika z istniejącego w jego psychice konfliktu pomiędzy racjami historycznymi a moralnymi zasadami. Bohater poświęcając się idei zemsty , zdaje sobie sprawę, że jedyną drogą postępowania, jaką może wybrać, jest metoda lisa, czyli walka podstępna i zdradziecka. Decydując się na nieuczciwą walkę , Konrad wykracza przeciwko etosowi rycerskiemu, zasadom religii chrześcijańskiej i prawom etyki, w których zasadność wierzy. Odegranie zasadnej roli w historii, bohater okupi moralną klęską. Dokonane czyny stają się dla niego powodem do dumy i pychy, ale także wzbudzają w nim wstręt do samego siebie i znużenie. Konrad odsuwa się od ludzi, ucieka w samotność i pijaństwo. Tragiczny konflikt między racjami historii a zasadami etycznymi doprowadza do samobójczej śmierci Wallenroda, będącej jedynym logicznym dopełnieniem jego życia. Jednym z tematów Konrada Wallenroda jest rola i znaczenie poezji w życiu narodu. Bezimienna, przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie pieśń gminna, pełni w utworze trojaką funkcję: zagrzewa do czynu, stanowi spoiwo łączące tradycję ze współczesnością oraz podtrzymuje pamięć o wielkich czynach i historii narodu. Poezja w rozumieniu Halbana , to ważny element Świadomości narodu. Siła poezji wynika z jej niezależności i ponadczasowego charakteru. Samobójstwo Konrada nie oznacza śmierci jego czynu. Wallenrod stanie się wzorcem postępowania dla przyszłych pokoleń. • Bohater wyrzeka się własnej osobowości, tożsamości • przez wiele lat żyje w kłamstwie i dwulicowości • postępowanie bohatera nie jest zgodne z jego wartościami etycznymi, godzi w honor rycerski • jest świadomy tego iż zmuszony został do popełnienia czynu nieetycznego poświęcając się dla dobra ojczyzny • determinizm historyczny • Wallenrod podejmuje "lisią walkę" wyznając zasadę , że cel uświęca środki • "słowo ciałem się stało , a Wallenrod belwederem" • poezja nie przemawia do Niemców, pojmują oni jedynie wierzchnią warstwę; sama poezja stanowi narzędzie spisku i zemsty, inaczej przemawia do wtajemniczonych sojuszników a inaczej do wroga • egzaltacja bohatera • bohater skłócony z otoczeniem , tak naprawdę pozostaje sam • samobójcza śmierć bohatera