Cechy gatunkowe "Nie-Boskiej Komedii"

Cechy gatunkowe „Nie-Boskiej komedii” Moralne potępienie rewolucji związane z przeniesieniem zagadnień społecznych w sferę problematyki etycznej znalazło swój oddźwięk w budowie dzieła. Można bowiem wyraźnie wykazać, że struktura postaci i fabuły „Nie-Boskiej komedii” wywodzi się ze średniowiecznego moralitetu. Postaci dramatu są silnie odindywidualizowane, stanowiąc symbole określonych idei, postaw lub grup społecznych. Ich postępowanie nie jest wynikiem ukazanego przez autora procesu wewnętrznego, lecz wypływa z zewnątrz, jako efekt walki sił Dobra i Zła – albowiem równolegle z akcją „ziemską” obserwujemy walkę Aniołów i Złych Duchów, rozgrywającą się na planie „pozaziemskim”. Utwór Krasińskiego należy więc odczytywać jako chrześcijańską tragedię świata zagubionego bez Boga, na co wskazuje tytuł utworu. Jednocześnie „Nie-Boska komedia” zawiera wiele cech charakterystycznych dla dramatu romantycznego. Jako dramat idei i postaw moralnych jest utworem skonstruowanym wokół dwóch postaci i ich dyskusji – co ma stanowić wykładnię myśli i poglądów autora. Takie bowiem były ambicje romantycznego twórcy, który dziełem swym miał wpływać na kształt świata. Aby przy tym nie popaść w nadmierną „publicystyczność”, romantycy sięgali po cały zespół środków ekspresji, mających przykuć uwagę czytelnika, czy też widza. Zmiany planów akcji, zawieszenia i skomplikowane zwroty fabuły, niezwykłe miejsca akcji, nielinearny upływ czasu, łączenie realistycznego i fantastycznego świata – stanowiły często istotną przeszkodę dla scenicznej realizacji myśli dramatopisarza. Na szczęście Krasiński miał niezwykłe wyczucie sceny, np. mistrzowskie operowanie tłumem i znakomite, celne riposty dyskutujących przeciwników sprawiły, że po „Nie-Boską komedię” chętnie sięga każdy ambitny teatr. Należy jednak wspomnieć, że do wymienionego wyżej zespołu środków pobudzania wyobraźni czytelniczej dodał Krasiński jeszcze jeden – tak zwaną frenezję romantyczną. Polega ona na spiętrzeniu motywów i wątków mających wywołać uczucie grozy. Podziemia pełne trupów, piwnice z narzędziami tortur zaludnione przez duchy, towarzyszące Henrykowi istoty nadprzyrodzone o piekielnym rodowodzie, motyw ślepoty Orcia, szatańskie „czarne msze”, duch matki stale towarzyszący synowi, ostrzenie i przygotowywanie narzędzi mordu przez dyszących zemstą Przechrztów, krwawe rzezie tłumów – oto przykłady makabry składającej się na obraz nadciągającej zagłady świata. Przygotowaniu czytelnika do właściwego odbioru katastroficznej wizji końca ludzkości służą wstępy poprzedzające każdą z części. Są one pisane silnie zrytmizowaną prozą. W przypadku „Nie-Boskiej komedii” możemy więc mówić o tzw. synkretyzmie gatunkowym. Polega on na połączeniu różnych gatunków literackich w jedną spójną całość. Marian Tatara w swoim szkicu „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego2 wykazuje nawet, iż konstrukcja dramatu pozostaje pod wpływem opery – wymienia tutaj nastrój i efekty specjalne stosowane w poszczególnych scenach, chóry przedstawicieli poszczególnych stron w wielkich scenach zbiorowych, baletowo-pantomimiczne partie w scenie nabożeństwa. Sięganie przez Krasińskiego po tak różnorodne środki wyrazu wynikało z programowych założeń metafizycznego dramatu ponadczasowej walki dobra ze złem o duszę człowieka, dramatu zespalającego świat nadprzyrodzony ze światem rzeczywistym w chwili ostrego konfliktu i zagubienia trwałych podstaw ładu społecznego i moralnego.