Budowa akcji w Zemście

Punktem wyjścia komediowych perypetii utworu uczynił pisarz antago-nizm dwóch czołowych postaci: Cześnika i Rejenta. U źródeł poczynań obu antagonistów tkwiły historyczne realia epoki. Cześnik zajmował sto-sunkowo wysokie, dziewiąte miejsce w liczącej aż dwadzieścia cztery miejsca tabeli urzędów szlacheckich. Rejent lokował się na miejscu przedostatnim. "Pozna szlachcic po festynie, jak się panu w kaszę dmu-cha" - mówił Cześnik w szczytowym punkcie konfliktu, akcentując swą stanową wyższość. Był to ponadto antagonizm mocno uwikłany w sytuację ekonomiczną. "Co za czynsze - To kobieta! Trzy folwarki...". Tak wygląda preludium miłości i zalotów Cześnika do Podstoliny. Ten sam wzgląd odegrał poważną rolę w postępowaniu Rejenta. Ożenek Wacła-wa z Podstoliną traktował on jak dobry interes i skwapliwie wprowadził do przedmałżeńskiej umowy zabezpieczające ją zastrzeżenie: "Intercyzę przyłączyłem, Gdzie dokładnie wyraziłem - Która zerwać zechce strona, To zapłaci sto tysięcy". Tym samym istnieje w utworze materiał na oby-czajową tragedię, o jakiej mówił Papkin, kreśląc przed oczyma Podstoli-ny obraz złowrogiej zemsty Cześnika: "Ach, co robisz Podstolino, Z twej przyczyny wszyscy zginą. Czyliż Cześnik ci nie znany? On nie zniesie tego sromu, On pochodnią i żelazem Śmierć wyrzuci w wasze ściany, Gruz zostawi z tego domu". A przecież ten pełen autentycznych konflik-tów, bogato w realiach epoki zanurzony utwór pozostaje niewątpliwie komedią. O przebiegu wydarzeń w "Zemście" decyduje charakterystycz-ne dla komedii jako gatunku założenie groteskowe. Opiera się ono na trzech odrębnych układach, połączonych ze sobą na zasadzie komicznej sprzeczności. Pierwszą, wstępną fazę komicznej sprzeczności tworzą cechy charakteru obu adwersarzy. I tak Cześnik, człowiek dumny, jest jednocześnie osobą małostkową i zawziętą. Nie musi walczyć z uboż-szym od siebie i mniej znaczącym sąsiadem. Ale wspomniane cechy charakteru wikłają go w drobiazgowy i tym samym komiczny spór z god-nym siebie, bo równie nieustępliwym przeciwnikiem. Rejent, człowiek aż do śmieszności skąpy i ostrożny w postępowaniu z ludźmi - w dążeniu do pokonania Cześnika okazuje się zadziwiająco konsekwentny i od-ważny. Drugi i trzeci układ sprzeczności wynika z okoliczności konfliktu i miejsca akcji. Bohaterowie komedii drogą kombinacji majątkowych zna-leźli się we wspólnym posiadaniu jednego domostwa. Żadnemu z nich nie przychodzi na myśl przeprowadzka, odsprzedaż czy też pomysł bu-dowy osobnego domu. Przeciwnie - każdy z nich, kierowany irracjonalną i przesadną zawziętością, dąży do pozbycia się współwłaściciela za każ-dą cenę. W tym układzie scenariusz "Zemsty" przypomina treść bajki Fredry pt. "Paweł i Gaweł". Groteskowo przecież wygląda główny wysu-nięty przez pisarza na pierwszy plan przedmiot sporu - ów mur granicz-ny. Rejent chce zdecydowanie odgrodzić się od kontaktów ze znienawi-dzonym sąsiadem. Zamierza naprawić mur na własny koszt. Cześnik protestuje gwałtownie. I nielogicznie. Przecież i jemu powinno zależeć na pełnej izolacji, i to jeszcze za cudze pieniądze. Ale rozpoczyna spór - już nawet nie o mur - lecz o prawo do jego naprawy. Tym samym zawzię-tość wyolbrzymia każdy drobiazg i czyni bohaterów ślepymi na sprawy o dalekosiężnych skutkach. Taką centralną sprawą jest miłość Wacława i Klary. Stoi jej na przeszkodzie mur nienawiści. Ale zawziętość i przekora obalają ową przeszkodę. Upór Rejenta, który konsekwentnie - od decyzji naprawy muru aż po decyzję ożenku syna z Podstoliną - chce zniszczyć miłość młodych, wywołuje równie konsekwentną zawziętość Cześnika. I logika tej "kontrzawziętości" prowadzi do ślubu. Fragment z rzeczywi-stych dziejów starego zamczyska posłużył Fredrze za pretekst do nasy-cenia utworu elementami parodii. Parodia zaczęła się od chwili, gdy au-tor kazał swoim bohaterom, ludziom sobie współczesnym, zamieszkiwać stare zamczysko. Uzyskał przez to efekt dla komedii ważny, bo arty-stycznie płodny: komiczny kontrast. Kontrast pomiędzy "poetyckością" miejsca akcji a "prozaicznością" zamieszkujących to historyczne miejsce postaci.