Bohaterowie "Wesela"

Postaci W środowisku ludzi teatru często uważa się, że doskonale dobrany zespół teatralny to taki, który potrafi zagrać Wesele. Chodzi tu o dobór wykonawców różnych pod względem wieku, charakteru, temperamentu itp. Lesław Eustachiewicz mówi o „instynkcie dramaturgicznym”, jaki podyktował Wyspiańskiemu taką panoramę figur scenicznych, że są w nich reprezentowane wszystkie generacje (od Isi do Dziada), cała skala wyrazu, od komizmu (Klimina, Kasia, Kasper) przez liryczny ton (Rachela, Marysia) do tragizmu (osoby dramatu), różnorodność sytuacji środowiskowych (od Czepca do Dziennikarza) i charakterologicznych (wykwintniś Poeta obok stylizującego się na rubaszność Pana Młodego i sceptycznego intelektualisty Dziennikarza) czy wreszcie różny sposób formowania protagonistów nocnego seansu zjaw (balladowe Widmo obok dantejskiego Hetmana, ożywiony obraz Stańczyka i Wernyhory obok wyłonionego z koszmaru baśni ludowej Upiora).6 Wielokrotnie podejmowano próby kojarzenia postaci weselników z autentycznymi uczestnikami biesiadnego spotkania w Bronowicach w 1900 r. Próbowano także odnajdywać powiązania pomiędzy „osobami dramatu” Wyspiańskiego a znanymi z historii, literatury i sztuki bohaterami, którzy mogli być inspiracją dla autora. Wokół Wesela powstało wiele opinii i domysłów, a także rzetelnie udokumentowanych twierdzeń sytuujących utwór w historii kultury, a zwłaszcza literatury. Wśród licznych wypowiedzi o dramacie Wyspiańskiego istotne znaczenie mają uwagi o postaciach. Bohaterowie Wesela zostali podzieleni na dwie grupy: „osoby” i „osoby dramatu”. W pierwszej autor umieścił realne postaci uczestników uczty weselnej, w drugiej – te, które przybywają sprowokowane zaproszeniem kierowanym do Chochoła, a więc duchy znanych bohaterów historycznych i osoby niegdyś bliskiej Marysi, a także tajemniczy goście o bardzo szczególnych funkcjach: Wernyhora i Chochoł – dwa bieguny stosunku do czynu zbrojnego w imię odzyskania niepodległości. Osoby Zalążkiem utworu była scena Gospodarza z Wernyhorą.7 Pierwowzorem postaci Gospodarza był Włodzimierz Tetmajer (1862-1923), malarz i poeta, później także działacz polityczny, pochodzący z rodziny o wielkich tradycjach patriotycznych.8 On – jako Gospodarz, a więc ktoś pierwszoplanowy, zdolny do zorganizowania pracy i zabawy, umiejący kierować ludźmi, a także jako dziedzic wspaniałych narodowych tradycji – zostaje wybrany przez Wernyhorę do wypełnienia misji wielkiej rangi. Od dojrzałości i odpowiedzialności Gospodarza zależą tu – ni mniej, ni więcej – losy narodu. Gospodarz w Weselu jest łącznikiem między wyobraźnią a doświadczeniem dwóch światów społecznych: inteligencji pochodzenia szlacheckiego i chłopów. Z pierwszymi wiąże go pochodzenie i młodość, z drugimi wiek męski i aktualny tryb życia.9 Choć w duszy romantyk, skłonny do uniesień, a nawet obłędu (wrażenia wywołane wizytą Wernyhory), Gospodarz patrzy na świat oczyma realisty – oddaje bieg wypadków w ręce młodszego pokolenia, nie bacząc na potencjalne konsekwencje tej decyzji. Gospodyni w konfrontacji z mężem jawi się jako osoba trzeźwo myśląca, dbająca o interesy rodziny (chowa złotą podkowę jako zabezpieczenie rodzinnego szczęścia), nie ulegająca nastrojom. Zachowanie męża ocenia w kontekście weselnej sytuacji jako wynik upojenia alkoholowego. Odnosząc postać Gospodyni do realiów związanych z autentycznym weselem historycy literatury dopatrują się w niej rysów Anny z Mikołajczyków Tetmajerowej. Państwo młodzi to, jak już wspomnieliśmy, postaci wzorowane na osobach autentycznych nowożeńców. Pan Młody – Lucjan Rydel (1870-1918), poeta i dramaturg – został tu przedstawiony z tendencją do przejaskrawienia jego słabostek, rysów komicznych. Jego skłonność do chłopstwa i ludowości jest tu pokazana jako obłudna maska, chociaż trzeba dodać, że Pan Młody sam w nią wierzy. Stara się naśladować Gospodarza, jest jakby przedłużeniem jego postaci. Lucjan Rydel oburzał się na Wyspiańskiego z powodu takiego ujęcia jego osoby, ale bardziej dotkliwie odczuł sposób przedstawienia jego żony. Panna Młoda – Jadwiga Mikołajczykówna, najmłodsza siostra Anny Tetmajerowej – odbiega od rzeczywistego pierwowzoru. Wbrew rysunkowi postaci zaproponowanemu przez autora dramatu, była ona subtelną, drobną, „oświeconą” i przepojoną duchem patriotyzmu bogatą wieśniaczką, nie zaś naiwną, ale pełną temperamentu, rezolutną, hożą dziewuchą. Prapremierowa kreacja Wandy Siemaszkowej jeszcze bardziej utrwaliła taki sposób interpretowania postaci. Sposób myślenia i wyrażania się Panny Młodej świadczy o braku wykształcenia i obycia towarzyskiego, a także o tupecie, który być może zwycięży w konkurencji ze skłonnością Pana Młodego do „bujania w obłokach”. Krytyce poddał autor osobę Poety. Jest on „zblazowanym poszukiwaczem wciąż nowych wrażeń”10, bawidamkiem skłonnym do niezobowiązującego flirtu, postacią śmieszną, a nawet żałosną w konfrontacji z chłopskim podejściem do życia. Kazimierz Tetmajer (1865-1940), przyrodni brat Włodzimierza (Gospodarza), ulegający młodopolskiej skłonności do dekadentyzmu – to pierwowzór Poety. Dziennikarz – Rudolf Starzewski (1870-1920), z którym Wyspiański zetknął się podczas studiów, współpracownik konserwatywnego dziennika krakowskiego „Czas” – jest postacią zdolną do właściwej oceny sytuacji narodowej. Posiada dużą wiedzę i intuicję, cechuje się inteligencją i analityczną oceną rzeczywistości. Ulega poczuciu niemocy, świadomość tragizmu losów narodu niezdolnego do działania odbiera mu aktywność, wpędza w apatię. Każda z licznego grona postaci zaludniających karty Wesela ma uzasadnienie w całości dzieła, każda jest potrzebna. Nie sposób w tak skrótowym ujęciu przedstawić ich wszystkich dokładnie, dlatego postaramy się zasygnalizować jedynie w migawkowym błysku ich najbardziej charakterystyczne rysy i funkcje. Marysia, siostra Panny Młodej, po śmierci zakochanego w niej malarza, Ludwika de Laveaux, pozostała w środowisku wiejskim. Żyje w poczuciu utraty szansy na lepszy los. Wojtek, mąż Marysi, służy do wyeksponowania postaci żony, żyjącej wspomnieniem dawnego kochanka. Jasiek – drużba, energiczny wiejski chłopak, na polecenie Gospodarza podejmuje ważne zadanie, do którego nie jest zdolny i przygotowany. Osamotniony w ostatniej scenie, dźwiga świadomość zmarnowanej szansy, własnej winy za ten stan rzeczy. Nie potrafi jednak zmienić przerastających go wypadków. Kasper – drugi drużba realizuje się przede wszystkim we flircie, pod tym względem jest bardziej doświadczony od Jaśka. Grono młodzieży skupionej na weselnych uciechach uzupełniają: Staszek i Kuba – wiejscy chłopcy, Zosia, Haneczka i Maryna – panny z miasta oraz Isia – najmłodsza bohaterka, rezolutne dziecko obarczone domowymi obowiązkami, odważne (nie boi się Chochoła) i sprytne. Do tego grona można też zaliczyć biednego wiejskiego grajka – Muzykanta. Większość postaci Wyspiański łączy w pary. Jedną z nich stanowi Radczyni i Klimina. Pierwsza przybyła z Krakowa (profesorowa Antonina Domańska, autorka książek dla dzieci, ciotka L. Rydla) i – choć stara się ukryć swoje poczucie wyższości nad bronowicką społecznością – daje się poznać jako osoba ograniczona, niesympatyczna, obłudna, ignorantka w sprawach znanych nawet mieszczuchom, jak pora siewu. Klimina, mimo braku ogłady, dominuje nad Radczynią inteligencją i „chłopskim rozumem”. Czepiec – wójt (naprawdę pisarz gminny Błażej Czepiec), uosabia buntowniczą, chłopską naturę. Stara się w pewnym momencie przejąć sprawy w swoje ręce i zastąpić niezdolnego do działania Gospodarza. Czepcowa jest tylko uzupełnieniem pary, pozostaje w cieniu męża. Uczestnikiem weselnej uczty jest także Żyd (Hersz Singer, karczmarz z Bronowic), który nad interesy przedkłada uczucie do córki, wykształconej, rozpoetyzowanej, wrażliwej. Rachel przeczuwa, że nastąpi szczególny moment. Ona prowokuje zaproszenie Chochoła do izby. Jej poetycka dusza lgnie do chłopów, ulega stylowi epoki. Nos jest swoistą satyrą na „przybyszewszczyznę” i młodopolski styl życia. Chętnie ulega pokusie używania alkoholu. Paradoksalnie – w stanie upojenia zdolny do „trzeźwego” widzenia spraw społecznych. Ksiądz jawi się jako „człowiek interesu”, rozpijający przy tym wieśniaków, zachowując pozory niewinności. Chciwy i dosadny w ocenie trzeźwości społeczeństwa zupełnie odbiega od stereotypu skromnego i pobożnego sługi Bożego. Ojciec jest postacią marginalną, raczej tylko obserwatorem zdarzeń. Dziad przechowuje w pamięci wypadki rzezi galicyjskiej, teraz – nędzarz i popychadło – nie angażuje się w sprawy społeczne. Postaci realnych gości weselnych dzielą się zasadniczo na reprezentantów odmiennych środowisk: miejskiego i wiejskiego. Pierwowzory bohaterów Wesela są tu przedstawione w literackich modyfikacjach. Wyspiański nie dążył do wiernego pokazania uczestników wesela Rydla, ale stworzył na ich podstawie osoby potrzebne mu do prezentacji zaplanowanych idei i postaw.