Artryzm "Mistrza i Małgorzaty"

Artyzm utworu Wymowa ideowa i doniosłość rozstrzygnięć natury moralnej pozostają w ścisłym związku z artystycznym kształtem powieści. Bułhakow wprowadza tu różne przestrzenie i czasy, odmienne – choć w gruncie rzeczy podobne – realia społeczne, komentarz etyczny. To tylko niektóre elementy pozwalające odczuć złożoność struktury Mistrza i Małgorzaty. Spotkanie dwu planów zdarzeń: przybycie diabelskiego zespołu do Moskwy – stolicy totalitarnego państwa – prowadzi do groteskowych, satyrycznie ukierunkowanych scen i zdarzeń. W takim ujęciu obraz zniewolenia, zakłamania, głupoty, nieuczciwości (postawy te są konsekwencją funkcjonowania dziwacznego ustroju) urasta do niezwykłych rozmiarów. Patologia społeczna wymagająca interwencji diabelskich mocy została tu jednoznacznie skrytykowana. W tym celu autor swobodnie posługuje się parodią i groteską, uwydatniając całe Zło umiejscowione w systemie. Konsekwencją takiego zabiegu jest sposób wprowadzania i charakteryzowania bohaterów (por. rozdział Główne postaci) uwzględniający przede wszystkim ich postawy (nie bez powodu scena obnażenia prawdy podczas występu diabłów-magików w Teatrze Varietés tak bezpardonowo dopełnia charakterystyki niektórych bohaterów, zaś sąsiad Małgorzaty i Nataszy – zakłamany, sprośny tłuścioch – zostaje zamieniony w wieprza). Działalność diabelskiego zespołu łączy w sobie realizm z fantazją. Takie groteskowe widzenie zdarzeń jest nie tylko sposobem ich interpretacji, ale również wielką atrakcją dla czytelnika – ubarwia osoby i wypadki humorem, wyostrza najistotniejsze rysy, budzi wyobraźnię, która musi się zdobyć na odtworzenie zapisanych obrazów (niezwykłe przeloty nad Moskwą, szatański bal itp.). Jest to wyczuwalne zwłaszcza w scenach buffo z udziałem Korowiowa i Behemota. Wydają się oni, jak szekspirowscy błaznowie, powołani nie tylko do rozładowania napięć wesołymi intermediami, ale i odsłaniania błazeńskiego, jeśli nawet groźnego, oblicza świata.13 Z warstwą artystyczną dzieła należy kojarzyć również szczególną umiejętność uprzedmiotowienia i upostaciowania pojęć abstrakcyjnych, pozwalające je urealnić, unaocznić, ukonkretnić. Do stylistycznego repertuaru Bułhakowa weszło na stałe uprzedmiotowienie pojęć abstrakcyjnych, „zrealizowana metafora” [...].14 Mistrz i Małgorzata to dzieło złożone, nie poddające się próbom klasyfikacji. Wiele w nim elementów autobiograficznych (kłopoty wydawnicze, mieszkaniowe, ocena środowisk twórczych), ujawnia się skłonność do lekkiej, felietonowej stylistyki, swoboda fantazjowania i powaga refleksji filozoficznych. Można tu dostrzec również grę konwencjami literackimi, stylami i – jak podpowiada Piotr Fast – stanowisko opozycyjne wobec literackich zwyczajów. Faktem jest, że Mistrz i Małgorzata, niezależnie od szczególnej wartości dokumentacyjnej, którą niesie wątek moskiewski powieści, jest równocześnie manifestację myślenia opozycyjnego w stosunku do obowiązujących kanonów literackich i politycznych, myślenia uniwersalistycznego, że utwór Bułhakowa, będąc odbiciem swoich czasów, jest równocześnie parabolą podstawowych problemów z zakresu filozofii wartości i etyki.15 Wśród artystycznych wyróżników tego utworu należy wymienić istotne dla gry znaczeniami połączenie dwu planów fabularnych. „Powieść w powieści”, wzajemne relacje i sploty wątków, dyskusja o książce Mistrza pozwalają pogłębić uniwersalizującą wymowę dzieła Bułhakowa. Złożoność formalna (parafraza ewangelii, mit, baśń, fragmenty o charakterze dokumentalnym, publicystycznym) prowadzi do zróżnicowania narracji. Narrator wypowiada się w 3. lub 1. osobie. Niekiedy zwraca się do czytelnika, określając przy tym swoją rolę, np. kronikarza, świadka. Kompetencje narratora przyjmują też postaci (Woland, Mistrz). Wielka swoboda dotyczy również cytatów lub sparafrazowanych zapożyczeń z różnych dzieł. O odwołaniach do Fausta i Biblii już wspominaliśmy. Jest tu także wiele odniesień do rzeczywistości lat trzydziestych w Moskwie – hasła, plakaty, obwieszczenia. Aluzje i symbole literackie (np. Piłat – gest umycia rąk) także pełnią funkcję interpretacyjną, a przy tym urozmaicają tok akcji. Różnorodność stylistyczna, formalna, wykorzystywanie różnych poetyk, swobodna gra kategoriami estetycznymi (groteska, komizm, ironia) i umiejętność budowania nastroju, wplatanie partii lirycznych (rozmowy Mistrza i Małgorzaty) i surowych wystąpień oficjalnych (mowy Piłata), fantastyka i realizm – to niektóre cechy powieści M. Bułhakowa. Nie można zapominać o zręczności w prezentowaniu poglądów natury moralnej, bez natarczywego dydaktyzmu, z taktem, choć bez unikania komentarza. Pamiętajmy, że powieść ta, dopracowywana przez lata, była szczególnie ceniona przez samego autora, który na łożu śmierci jeszcze nad nią pracował i ostatecznie tej pracy nie dokończył. Budzi ona niepokój, nie pozwala przejść obojętnie obok prezentowanych w niej treści, ujawnia złożoność zagadnień społecznych i jednoznaczność Dobra i Zła. Wartość artystyczną tego utworu docenili krytycy i tłumacze. Idea pokazania totalitarnych zagrożeń, upodlenia i zniewolenia człowieka zyskała więc formę zachęcającą do lektury.