Artryzm "Iliady"

Artyzm „Iliady” Epos opiewający „gniew Achilla” i jego tragiczne skutki ma swoje źródła w kulturze ludowej starożytnych Grekow. Badania nad kompozycją i artystycznymi walorami „lliady” przekreśliły zdecydowanie poglądy dawnych homerologów sugerujące, że „Iliada” jest zbiorem legend i mitów zestawionych w odpowiedniej kolejności i w związku z tym nie można jej autorstwa przypisywać jednemu człowiekowi. Niewątpliwie źródłem tematu i głównych wątków były mity greckie jednak dopiero ich twórcza „obróbka” była podstawą dla skomponowanego w konsekwentny, przemyślany sposób eposu. Narracja prowadzona jest z wyczuciem dramatyzmu. Akcja, zwalniana lub przyspieszana, dawkuje napięcie zależnie od rozwijających się zdarzeń. Te zabiegi mają swój cel i są wykorzystywane zgodnie z logiką budowania nastroju i napięcia. Przed decydującymi momentami, jak zauważają autorzy najbardziej wyczerpującej polskiej monografii pt. „Homer”,12 autor serwuje długie, ozdobne, podniośle brzmiące porównania. Służą one ożywieniu monotonnych scen bitewnych, a niekiedy zatrzymaniu na dłużej uwagi czytelnika na jakimś ważnym wydarzeniu. Przełomowe, doniosłe momenty akcji „obowiązkowo” okraszone są porównaniami homeryckimi. Zagrożone monotonią opisy walki oparte są na schemacie przechylającej się na różne strony szali zwycięstwa lub też następuje rozbicie bitwy na kilka pojedynków. W takich okolicznościach zdarzają się gwałtowne wymiany zdań pełnych obelg, ale bywają też uprzejme, kurtuazyjne przemowy. Ożywieniu akcji służy także częste przenoszenie uwagi na innych bohaterów i stałe nieoczekiwane, wtrącanie się bogów w przebieg zdarzeń. „Jednolitość »Iliady« przejawia się nie tylko w przemyślanej kompozycji poematu, ale także w jednolitości charakterów poszczególnych bohaterów i bogów” – czytamy w wymienionej monografii.13 Istotnie, poznany w pierwszej księdze rycerz jest tym samym człowiekiem, którego czytelnik żegna w księdze ostatniej. Podobnie można cytowaną tezę weryfikować, jeśli chodzi o bogów. Zjednoczeni pod wodzą Agamemnona Grecy podejmują walkę w obronie honoru Menelausa (brata Agamemnona), któremu trojański królewicz Parys uprowadził żonę, Helenę. Postaci i zdarzenia budujące akcję „Iliady”, choć zakorzenione w tradycji ludowej, powiązane są logicznym ciągiem następujących po sobie faktów konsekwentnie prowadzących do rozstrzygnięcia sporu. Bierne zestawienie podań mitycznych i historycznych nie dałoby w efekcie tak jednolitego dzieła. Homer pozostał więc w świadomości czytelników obroniony jako autor „Iliady”. Przekazywane przez aojdów podania nie mogły posługiwać się jednakowym stylem. „Iliada” została napisana z twórczym wkładem starania o urodę języka, plastyczność opisów i urozmaicona różnymi zabiegami stylistycznymi. Zasadniczą treścią „Iliady” są opisy czterech wielkich bitew, toczących się od świtu do zmroku. Poświęcone im fragmenty przeplatają chwile wytchnienia – czas grzebania zwłok, narady. Bohaterów poznajemy przede wszystkim podczas bitewnych zmagań. Ich charakterystyki można rozpatrywać w kategoriach realizmu (są to postaci typowe, a zarazem o indywidualnych rysach, są takie, jakie można było spotkać w czasach Homera), ale do pewnego stopnia naiwne (płaczący rycerz, nagła utrata odwagi).14 Homer nie przeplata charakterystyk bohaterów, nie umie skupić się na kilku czynnościach. Przedstawia jakąś pracę czy bohatera i dopiero, gdy skończy, przechodzi do kolejnego opisu.15 Akcja utworu obejmuje krótki okres z dziejów wojny trojańskiej i w całości jest podporządkowana jednemu nadrzędnemu motywowi: gniewowi Achillesa i jego skutkom. Utwór zaczyna się od pełnych dramatycznego napięcia scen, kończy zaś w nastroju zgody. Zakończenie pokazuje wewnętrzną przemianę głównego bohatera, obudzenie się w nim ludzkich uczuć, rezygnację z egocentrycznego stanowiska. Te ramy wypełniają opisy bitew i zawziętego uporu Achillesa, odpowiednio zwalniane lub przyspieszane, by zatrzymać uwagę czytelnika i wzbudzić w nim ciekawość dalszych zdarzeń. Zawarta w Inwokacji zapowiedz treści zostaje zrealizowana w 24 księgach-pieśniach. Utwór zawiera duży ładunek informacji o epoce, o zajęciach, ubiorach, pożywieniu, stosunkach między ludźmi, sposobach walki i w ogóle o stylu życia w starożytności. Na wartość artystyczną „Iliady” składa się kilka ważnych elementów. Przede wszystkim trzeba wymienić przemyślaną kompozycję dzieła, sprawność warsztatu poetyckiego autora wyrażającą się w umiejętnym wykorzystaniu mitów, dbałości o urodę języka, różnorodności środków artystycznych i sprostaniu regułom poetyki, którą Homer postawił sobie jako cel. Ogląd „Iliady” w aspekcie kompozycyjnym i stylistycznym trzeba jeszcze poszerzyć o uwagi dotyczące układu wersyfikacyjnego. Homer posługuje się heksametrem, czyli sześciostopowym daktylem. Była to miara wierszowa oparta na naprzemiennym rozkładzie sylab długich i krótkich. Tak uzyskana rytmika wiersza i jego melodia wywoływały wrażenie patosu, uroczystego tonu. Wiersz o takich cechach najlepiej nadawał się do przekazania treści o ważnej dla narodu chwili dziejowej. Heksametr nie jest łatwy do przełożenia na charakteryzujący się innymi jakościami język polski. Dmochowski próbował oddać jego walory rytmiczne przy pomocy rymowanego trzynastozgłoskowca (7 + 6). Ta i inne próby imitacji heksametru nie mogły doścignąć rytmu i melodyki oryginału z powodu innej struktury języka polskiego. Wypada więc przyjąć (niemożliwą do weryfikacji poprzez przekład) tezę homerologów, że i w tym względzie „Iliada” zasługuje na uznanie i podziw.