Analiza "W rzece Heraklita" Wisławy Szymborskiej

W rzece Heraklita Tytuł wiersza (z t. Sól, 1962) przywołuje na myśl słynne stwierdze¬nie panta rhei – wszystko płynie. Przemijanie i zmienność są stałymi elementami rzeczywistości. Człowiek został przez naturę wprzęgnięty o ten odwieczny mechanizm. Jest przy tym jednym z wielu, jednostką uwikłaną w relacje z innymi, ale przecież zachowuje własną tożsa¬mość i indywidualne cechy. W poetyckiej formie autorka wypowiada najbardziej doniosłą wiedzę o kondycji ludzkiej, poszukiwaniu sensu życia, zatopieniu w naturze – wśród innych bytów. Pokazaniu wiecz¬nej wartości owych filozoficznych zagadnień służy przywołanie imie¬nia starożytnego myśliciela, Heraklita z Efezu, oraz ujęcie refleksji w sposób kojarzący się z myślą Leibnitza. To rozpięcie w czasie wyra¬źnie sugeruje, że człowiek od dawna był świadom swojej sytuacji egzystencjalnej, przemijania, oraz tego, że jest wyjątkowy, ale jeden z wielu. Cały utwór oparty jest na owym, znakomicie wprowadzającym ele¬ment niespodzianki i groteski, chwycie „mechanizmu z rybą”, który przesuwa się przez świat. Zmieńmy jednak wszędzie „rybę” na „monadę” – podobnego zabiegu dokonał zresztą w jednym ze swoich tekstów i sam filozof – a otrzymamy, żartobliwy i przekorny, poetycki wy¬kład filozofii Leibnitza.12 Obfite nagromadzenie różnych form gramatycznych rzeczownika „ryba” wywołuje u czytelnika wrażenie, że każda jest taka sama; jest ich wiele, ale są jednakowe. Tak człowiek ze swojej perspektywy oce¬nia inne gatunki. Pewnie podobnie można by określić ludzi, gdyby przyjąć punkt widzenia zwierząt wodnych, ptaka czy psa. Jakąkolwiek istotę żyjącą wprowadzilibyśmy zamiast ryby, pozostanie to samo wra¬żenie: świat składa się z jednakowych w swych cechach gatunkowych, ale jakże odmiennych w indywidualnym wymiarze osobników, które stale przemijają, ustępując miejsca nowym. Reguła ta sprawia, że z od¬ległej perspektywy czasowej i przestrzennej nie widać zasadniczych różnic, zaś bliższe poznanie natury, także człowieka, pozwala dostrzec złożoność, różnorodność, wielość barw i odcieni. Figuralne rozwinię¬cie powszechnie znanej metafory zmienności świata (panią rhei) opie¬ra się na bliskim, niejako automatycznym skojarzeniu rzeki z rybą (rze¬ka symbolizuje czas, ryba życie). Poetycko niezwykły, efektowny po¬mysł zaskakuje prostotą skojarzenia. Każdy byt otrzymuje znak ryby. „Ja – ryba odrębna” to świadomość dumna ze swej inności, samotna wobec innych ryb-bytów. Na wszystkie ryby czyha Wielka Ryba. Człowiek – istota z natury me¬tafizyczna – lęka się „wody bąbel” [podkreślenie – aut.; wyrażenie z wiersza Woda], czyli powrotu w obszar pramaterii, do stanu pierwot¬nego niezróżnicowania (żywioł wody symbolizuje kosmiczną jedność)[...].13 Podmiotem lirycznym wiersza jest jednostka: ja ryba pojedyncza, ja ryba odrębna. Ma ona świadomość swojej chwilowości, przemijalności: Pisuję w poszczególnych chwilach małe ryby w łusce srebrnej tak krótko, że może ta ciemność w zakłopotaniu mruga? Utwór jest wierszem wolnym, białym, składa się z czterech części (liczących od czterech do sześciu wersów). Podmiot opisuje świat i rządzące nim prawa oraz relacje między rybami-ludźmi. Ich niepowta¬rzalność w indywidualnym losie jest zarazem elementem stałym i wracającym w wymiarze powszechnym i ponadczasowym. Panuje tu bru¬talne prawo walki o byt (ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą) oraz miłość (ryba kocha rybę). Także podmiot znajduje tu swoje miejsce i formę aktywności – pisuję w poszczególnych chwilach. Pozornie unormowa¬na sytuacja życiowa nie jest bynajmniej gwarantem spokoju – lęk bu¬dzi krótkotrwałość życiowej misji. Za nim czają się pytania o sens, cel egzystencji, o to, co po niej. Szymborska opisuje człowieka zatopionego w odwiecznych proce¬sach natury, obawiającego się owego „powrotu w obszar pramaterii”, jednak nieodwołalnie stanowiącego ogniwo wielkiego łańcucha, pod¬porządkowanego biologii. Taką wizję bytu ludzkiego (jednego z wie-lu) może do pewnego stopnia przełamać czy uzupełniać kultura, indywidualizm, twórczość. Właśnie dlatego ,jakaś”, „anonimowa” ryba może się stać „rybą pojedynczą” i „odrębną”, inną od kamienia lub drzewa – niezdolnych do myślenia i świadomego działania. Znaczne podobieństwo nie przekreśla osobliwości i oryginalności. Dlatego ludzie-ryby mogą się spotykać, poznawać, dążyć do związków, ale też niekiedy zagrażają sobie, gdy zwycięża w nich biologia. Spotkanie owych „osobników” ma tyleż wspólnego z naturą, co z wrażliwością, poczuciem estetyki, marzeniem: W rzece Heraklita ryba kocha rybę, twoje oczy – powiada – lśnią jak ryby w niebie, chcę płynąć razem z tobą do wspólnego morza, o najpiękniejsza z ławicy. W tej części refleksji poetka skumulowała kilka środków artystycz¬nego wyrazu: porównanie, mowę pozornie zależną, charakterystyczną dla poezji miłosnej hiperbolę (najpiękniejsza z ławicy) i „standardowy” chwyt takiej liryki: twoje oczy [...] lśnią jak [gwiazdy] ryby w niebie.