Analiza "Psalm" Wisławy Szymborskiej

Psalm Wiersz Psalm z tomu Wielka liczba (1976) rozpoczyna się dobitnym, jednoznacznym stwierdzeniem: O, jakże są nieszczelne granice ludz¬kich państw! Jest to refleksja oparta na spojrzeniu z góry. Z takiej per¬spektywy widać, że ludzie podzielili świat na państwa, narzucili pozor¬ny porządek, ustalili granice, zakresy, reguły. Tak podzielonego świa¬ta nie rozumie i nie akceptuje natura we wszelkich jej przejawach. Ptak, mrówka, mątwa, a także mgła, stepowy pył i fale dźwiękowe nie respektują owych rygorów – swobodnie przekraczają wytyczone granice i nic tego faktu nie zmieni. Poetka pokazuje, że wyznaczone kor¬dony są tylko przejawem ludzkiej słabości, ograniczaniem wolności, wynikiem obawy przed innymi. Skoro odwieczna natura nie ustaliła takich obszarów i nie podporządkowuje się ustalonym przez ludzi – są one tylko niepotrzebnymi sztucznymi tworami, oddzielającymi od sie¬bie jednostki, pogłębiającymi poczucie obcości, alienacji. O, jakie nieszczelne są granice ludzkich państw! Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepływa, ile piasków pustynnych przesypuje się z kraju do kraju, ile górskich kamyków stacza się w cudze włości w wyzywających podskokach! Jakże oczywiste i proste są te spostrzeżenia. Ile ironicznej przekory zawierają słowa o wróblu siedzącym na granicznym szlabanie: ma ogon ościenny // choć dzióbek jeszcze tutejszy, a także o mrówce, która bezkarnie porusza się między prawym a lewym butem strażnika. Pod¬miot ironicznie „krytykuje” postępki różnych reprezentantów natury, nie liczących się z ustaleniami ludzi: mątwa zuchwale długoramienna narusza świętą strefę wód terytorialnych; naganne rozpościeranie się mgły. Wobec spokoju i poczucia wolności przyrody człowiek jawi się jako istota prymitywna, występująca przeciwko własnej naturze i inte¬resom, ograniczająca swoją swobodę, nie potrafiąca korzystać z obser¬wacji i wielkiej lekcji płynącej z otaczającego świata. Wiersz został skonstruowany według prostej zasady: wstęp (teza), rozwinięcie (wyjaśnienie, uzasadnienie) i zakończenie (wniosek). Stwierdzoną na początku nieszczelność granic wytyczonych ręką czło¬wieka podmiot liryczny uzasadnia licznymi argumentami. Istotnie, granice są bezustannie przekraczane, natura bowiem nie uznaje takich sztucznych, bezcelowych tworów i lekceważy sobie je bez skrupułów. W końcowym dystychu poetka w zaskakujący sposób ustosunkowuje się do naczelnej zasady renesansowego humanizmu, zaczerpniętej od starożytnego myśliciela Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. Tylko co ludzkie potrafi być prawdziwie obce. Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr. Któż, jeśli nie człowiek samodzielnie i dobrowolnie skomplikował świat i postarał się o podziały i strefy wpływów? Kto narzucił ową ob¬cość, wymyślił nacjonalizm, zadbał o pogłębienie poczucia odrębno¬ści? Człowiek został w wierszu wyraźnie oddzielony od całej reszty natury i poddany jednoznacznej ocenie – od niego pochodzą podziały, kordony, naruszenie wolności, program wzmacniania poczucia osa¬motnienia i obcości (a nawet wrogości). Powszechnie znany związek frazeologiczny o negatywnym zabarwieniu – krecia robota – zyskuje tu nową jakość znaczeniową. Podkopywanie granic to akurat działanie pożyteczne i pożądane, tak jak swoboda wiatru i zgodne współegzystowanie różnych drzew w lasach mieszanych. Wiersz składa się z siedmiu cząstek o różnej wielkości (od dwu do sześciu wersów), napisanych wierszem wolnym, bezrymowym. Tytuł przywołuje na myśl znane psalmy biblijne i inne utwory tego gatunku. Jest to liryk o podniosłym tonie (wykrzyknienia, pytania retoryczne), poruszający ważne zagadnienia filozoficzne: mówi o wolności, po¬gwałceniu praw natury, braku pokory współczesnego człowieka, który nie potrafi czerpać mądrości ze świata przyrody.