Analiza "Przesłanie Pana Cogito" Zbigniewa Herberta

Przesłanie Pana Cogito Wiersz jest syntezą refleksji zawartych w tomie Pan Cogito z 1974 r. Reprezentuje on typ liryki apelu lub rozkazu, a więc należy tym samym do grupy utworów określanych mianem liryki zwrotu do adresata. Wielokrotnie użyte w tekście formy trybu rozkazującego czasowników, kierowane do odbiorcy w postaci „ty” (każdego z osobna, indywidualnego czytelnika) uzupełniają formy czasownikowe poprzedzone przez „niech” (np. Gniew twój bezsilny niech będzie jak morze). Z nagromadzenia tak skonstruowanych zdań wyłania się swoisty dekalog – zbiór nakazów dla współczesnego człowieka do realizacji w codziennym życiu. Świat, w którym egzystuje Pan Cogito, charakteryzuje się upadkiem podstawowych wartości, dlatego pierwszorzędnym zadaniem człowieka myślącego jest ich przywrócenie, które może dokonać się tylko dzięki nieugiętej postawie moralnej, wierności zasadom ukształtowanym na drodze wielowiekowego doświadczenia ludzkości, wypływającego z archetypicznych przekazów zakorzenionych w tradycji śródziemnomorskiej oraz kulturze chrześcijańskiej. Utwór rozpoczyna się i kończy nakazem Idź. Pan Cogito –jako pod¬miot wiersza – stosuje tu kategoryczną i stanowczą formę, wprowadza do swojego monologu funkcję impresywną, dodaje argumenty, które mają pomóc w podjęciu właściwej decyzji. Są one jednak zaskakujące, bowiem nie otwierają przed odbiorcą perspektywy szczęśliwej przyszłości, jeśli wypełni on owe rozkazy. Wręcz przeciwnie – okazu¬je się, że nagrodą może być złote runo nicości, efektem takiego działania bywa często śmierć. Wiersz jednak jest tak przejrzyście skonstruowany, że czytający przyjmuje jednoznaczne stanowisko: w świecie zaniku wartości, panoszenia się zdrady, kompromisów, nikczemności, prawdziwy człowiek (tzn. wierny zasadom moralnym) musi umieć przyjąć postawę niepopularną, pociągającą za sobą nawet śmiertelne zagrożenie, ponieważ TAK TRZEBA. Zapewni mu to zwycięstwo w wymiarze duchowym, które najczęściej przynosi klęskę fizyczną. Nie ma jednak wątpliwości, że pierwsza sfera jest nadrzęd¬na. Pan Cogito nawołuje do odwagi, postawy wyprostowanej (godnoś¬ci), dawania świadectwa prawdzie, buntu i gniewu przeciwko złu, po¬gardy dla nikczemnych, skromności (strzeż się jednak dumy niepotrzebnej), szacunku i miłości do ludzi i przyrody. Te zachowania i przymioty zapewnią człowiekowi współczesnemu miejsce wśród wielkich, jak Gilgamesz – półlegendarny władca sumeryjski, postać eposu, Hektor – mitologiczny bohater trojański i Roland – śred¬niowieczny rycerz. Podmiot wypowiedzi jednak lojalnie uprzedza o konsekwencjach takiej postawy: nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką / chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku. Grono katów, szpi¬clów i tchórzy odpowie zabójstwem niepokornego i kłamliwym komentarzem. Pan Cogito zwraca uwagę na zło panoszące się we współczesnym świecie jak na zjawisko o wielkich rozmiarach. Ujawnia, że wobec ludzi, którzy mu ulegają, trzeba okazywać Pogardę i Gniew (zapisane z dużej litery – jak alegorie), mówi, że nie wszystko można przebaczyć, w każdym razie nie w imieniu zdradzonych (choć przecież nie są to chrześcijańskie normy postępowania). Jakie będą owoce „postawy wyprostowanej”? Co przyniesie ona temu, który ją reprezentuje? Odpowiedź jest oczywista – nie należy się spodziewać nagrody i uznania, trzeba się liczyć z klęską w wymiarze fizycznym. Mimo to nie wolno rezygnować z zasad, ulegać kompro¬misom, zatrzymywać uwagę na sobie samym. Ocalałeś nie po to aby żyć / masz mało czasu trzeba dać świadectwo, reagować na głos poniżonych i bitych. Konstrukcja i frazeologia utworu wyraźnie nawiązuje do Biblii – wielkiej i wiecznej księgi mądrości. Herbert przekazuje poprzez usta Pana Cogito uwspółcześniony dekalog, w którym formułuje stanow¬cze nakazy. Uzupełnia je argumentacją i serią przestróg. Rozkazuje przyjąć określone stanowisko, ale zaraz ujawnia groźne konsekwenc¬je. Nie narzuca kierunku działania, ale pozostawia czytelnikowi możliwość samodzielnego wyboru. Wyraźnie jednak sygnalizuje, która droga jest naprawdę wartościowa. W warstwie leksykalnej i frazeologicznej można odnaleźć takie sformułowania: ci co szli przez pustynię, których zdradzono o świcie, trzeba dać świadectwo, czuwaj, zaiste – kojarzące się z przekazem biblijnym. Podobne wrażenie wywołuje rytm wiersza uzyskany poprzez kilkakrotne użycie dystychu (por. wersety), stosowanie podobnych struktur składniowych, wyko¬rzystanie spójnika a. Graficzny obraz wiersza sprawia wrażenie, że jest on spokojny, tym¬czasem pojawiają się w nim środki stylistyczne zbudowane na niespójności lub przeciwstawieniu, np. oksymoron złote runo nicości czy antyteza zdobędziesz dobro którego nie zdobędziesz oraz liczne przerzutnie wprowadzające napięcie w wyrównany tok fraz. Wskazują one na dualizm rządzący światem. Podobną funkcję spełnia wymie¬nienie tych, którymi należy pogardzać – szpiclów katów tchórzy – oraz godnych naśladowania – Gilgamesza Hektora Rolanda (za każdym razem ta sama liczba przykładów). Tylko wytrwałością w działaniu i bezwzględną wiernością wartościom etycznym można zrównoważyć zło. Człowiek ma obowiązek zawsze pamiętać o podstawowych prostych uczuciach, troszczyć się o bliźniego, zwłaszcza cierpiącego ból i poniżenie. Pozostanie osobą wolną i niezależną tylko wtedy, gdy zachowa wierność wobec samego siebie, tzn. wobec własnego su¬mienia i jego nakazów. Mocno wyrażony i na koniec podkreślony imperatyw: Bądź wierny Idź, burzy błogi spokój wygodnej stabilizacji – zawsze należy zdążać do wytyczonego celu, którym jest obrona człowieczeństwa, godności, niezależności, prawdy, zachowanie skromności, zdolność do miłości wobec ludzi i natury (tylko ona może przynieść prawdziwe ukojenie). Utwór napisany jest prostym zrozumiałym językiem, podmiot odwołuje się tu do powszechnie znanej tradycji kulturowej (antyk, Biblia, literatura średniowieczna), unika ironii i jakiejkolwiek literac¬kiej gry z czytelnikiem. Swoje przesłanie formułuje wprost, dobitnie, używając bezpośrednich i jednoznacznie brzmiących zdań rozkazujących. Ton utworu jest wysoki, patetyczny, ale szczery, nie sztuczny czy nadęty. To korzystne połączenie prostoty i wzniosłości stanowi o wielkiej sile wyrazu. Czytelnik odbiera polecenia Pana Cogito jako nakazy wielkiej wagi, a przy tym – skierowane właśnie do niego, jednostkowo, indywidualnie. Przy całej swojej prostocie i bezpośredniości utwór niesie z sobą dziedzictwo filozoficzne – można się tu dopatrzyć postawy stoickiej, filozofii złotego środka, myśli egzystencjalnej i franciszkańskiego solidaryzowania się z naturą. Przesianie Pana Cogito – to powszechnie znany i wysoko ceniony utwór Herberta. Poeta zawarł w nim ocenę współczesnej rzeczywis¬tości i wskazał właściwą drogę postępowania, odwołując się do pod¬stawowych norm moralnych i znakomitych wzorów z przeszłości.